A- AVUSTURYA MACARİSTAN OKULLARI 85
1) Almanya’nın Osmanlı Devleti Üzerindeki Misyoner Faaliyetlerinin Başlaması96
Almanya da İtalya gibi siyasi birliğini tamamladıktan sonra daha aktif olarak misyoner faaliyetlerine başlamıştır. Almanlar, Alman kültürünü Türkiye’ye empoze etmek, gayrimüslim tebaayı kendi mezheplerine çekmek gibi düşüncelerini gerçekleştirebilmek üzere faaliyetlerini sürdürdüler. Almanlar bütün Osmanlı toprakları üzerinde özellikle de Alman uyrukluların çoğunlukta bulunduğu yerlerde okul açma çabasında oldular. Hatta okul açmak için bölge halkını maddi-manevi çeşitli yardımlarla kazanmaya çalışmışlar, adeta kendilerini destekleyecek kamuoyu yaratmaya uğraşmışlardır. Almanya, özellikle ekonomik olarak faaliyet içerisinde bulunmayı planladığı bölgelerde gereksinim duyacağı Osmanlı gençlerini yetiştirmek üzere Alman propagandistlerinin tavsiyesiyle, yoğun bir şekilde okul, hastane, yetimhane ve kiliseler açmaya başlamıştır.225
Tablo 8: 1871 yılından önce Türkiye’deki Alman Okulları:
Almanya tarih sahnesine birliğini tamamlayarak 1871 yılında siyasi ve askeri bir güç olarak çıkmıştır. Bu zamana kadar Osmanlı topraklarında pek fazla Alman vatandaşı yoktu ve bunlar Avusturya tarafından temsil ediliyorlardı. Ancak bu zamandan sonra başkentte sayısal bir artış göstermişler ve İstanbul’dan Kudüs’e giden yol üzerinde okul açma girişimlerinde kendilerinden söz edebilecek bir duruma
224 Mutlu, 2005: 85 – 86 – 87
225 İlber Ortaylı, (1981): II. Abdülhamit Dönemi’nde Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfusu, Ankara: s. 49 – 51
İzmir Gül Mah. Alman Mektebi 5 Eylül 1853
İzmir Gül Mah. Alman Yetimhane Mektebi 18 Eylül 1866
İzmir Rum Hastanesi Yakını
Dilrubâ Hristiyan Mahallesi Avusturya Mektebi Mékhitaris 1846 Aydın, Çakıroğlu Sokak Avusturya Mektebi Mékhitaris 1850 Beyoğlu, Yeniyol, Tekke Sokak Alman Mektebi 1868
Kudüs, Bâbü’l-halil Alman Mektebi 1852
Kudüs, Bâbü’l-halil Alman Sanayi Mektebi 1860
Yafa Alman Mektebi 1870
Yafa, Saruna Alman Mektebi 1871
Kudüs, sur dışı Alman Mektebi 1871
gelmişlerdir.226 Almanya kendisine faaliyetlerini gerçekleştirebileceği önemli bölgeler seçmiştir. Edirne, Selanik, Kosova, İzmir, Aydın, Bursa, Van, Mamürat-ül Aziz, Maraş, Beyrut, Kudüs, Halep, Bağdat ve Malatya gibi şehirleri bunların arasında sayabiliriz. Kudüs özellikle önemlidir. Çünkü 1871 yılından önce açılan okulların 10’undan 6’sı burada açılmıştır.
Hangi din ve mezhepten olursa olsun Filistin’e Almanca konuşan kalabalıkların yerleşmesini, bu mümkün değilse yaratılmasını isteyen Alman Dışişleri Bakanlığı, II. Wilhelm’ın Osmanlı Devleti ziyaretinden sonra kilise, okul, yetimhane gibi kurumlar inşa etmek amacıyla Kudüs ve Filistin’de arazi alımını teşvik için kampanyalara girişti.227
Alman Dışişleri Bakanlığı’nın çağrısına bir takım tarikatlar uydu. Bunlar; 1. Communante Evangelique
2. Deustcher Palastina Verein 3. Warle des Tempels (Katolik) 4. Verein Vom Heilligien Grabe 228
Bu örgütler İzmir, Betlehen, Hayfa, Yafa, Nazaret, Kudüs ve Bağdat-Basra bölgesinde faaliyet gösteriyor. Das Heilligie land Zions Verein teşkilatı ise Filistin’deki Alman kolonilerinin dini kurumlarını tamamlıyordu. Almanlar amaçlarına ulaşmak için eğitim kurumlarını basamak olarak kullandılar. Alman misyonunun en etkili örgütlerinden “Lütheran Rahipler Birliği” okulları teşkilatlandırmakta görevliydi.229
Ön Asya’nın her din ve sınıftan halkın ülkedeki yabancı okullar arasında Alman okullarını da görmek istediği bir ortamda Alman ticaret ve siyasetinin başarısına yardım edecek kültürel kurumlarının, pek az olduğu arttırılması gerektiği gibi fikirlerle bu okulların açılması teşvik ediliyordu.230
Alman İmparatoru II. Wilhelm’e Osmanlı Devleti’nin ikinci kez ziyaretinde II. Abdülhamid tarafından imparatora Protestanlarla birlikte Katoliklerin de hamiliği verilmiştir. II. Abdülhamid Filistin bölgesine Yahudi göçünü yasaklamıştır.231
226 Haydaroğlu, 1990: 159 227 Ortaylı, 1981: 54 228 Sevinç, 2002: 159
229 İlhan Tekeli – Selim İlkin, (1993): Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin
Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara: s.12
230 Ortaylı, 1981: 50 231 BOA, ŞD. 2724/56
Almanya’ya tabi Yahudiler de bu durumda faydalanarak yasağı delmişler: Yahudi kolonizasyonunu başlatmışlardır. Bu hareketin başlamasında “Hilfs Verein der Deuscehen Juden” adlı teşkilat etkili olmuştur. Almaların Yahudileri kullanmaktaki en önemli amacı bölgede daha önceden var olmuş Fransız ve Amerikan kültürleriyle mücadele etmek, kendi kültürlerini benimseyecek bir topluluk oluşturmaktı.232 Bir Fransız gazetesi bu bölgedeki Alman misyoner faaliyetlerinin başarısını “Hristiyan olarak sevin, Fransız olarak üzül” şeklinde dile getirmektedir.233 Almanların misyonerlik faaliyetleri Fransız, İngiliz ve Amerikalıların misyonerlik faaliyetlerine paralel olarak doğuda Mamürat-ül Aziz (Elazığ)’de de devam etti. Ermeni olayları sonucu yetim kalmış çocuklar için yetimhaneler açarak böylece Amerikan okullarına ket vuran Almanlar Harput’ta birçok yetimhane açmışlardır. Misyonerlerin Ermeni olaylarında kimsesiz Ermeni çocuklarının barınması için misyonerler tarafından açılan yetimhaneler mahalli idarecileri rahatsız etmiş, hükümetçe buralara (Diyarbakır vilayeti Palu kazası) yetimhane açılması ve misyonerlerin bu gibi faaliyetlerinin durdurulması için tedbir alınması gerektiği mahalli idareciler tarafından merkezi hükümete bildirilmiştir.234 Almanların ve Amerikalıların Ermenileri isyana teşvik etmelerinde bu yetimhanelerde235 yetiştirdikleri Ermenileri öğretmen olarak görevlendirmelerinin etkisi vardır. Ayrıca Ermenilerin gizlice kendi bağ, bahçe ve arsalarını Almanlara ve Amerikalılara sattıkları vakidir.236 Maraş, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Van’da faaliyette bulunan Almanlar hedef kitle olarak kendilerine Gregoryen ve Katolik Ermenileri seçmişlerdir.
2) Maraş, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Van’daki Alman Okulları
Tablo 9: Maraş, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Van’daki Alman Okulları
Maraş, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Van’daki Alman Okulları237
OKULUN BULUNDUĞU YER OKULUN ADI
Amasya, Atabey Çiftliği Alman Ziraat Okulu
Maraş, Divanlı Mah. Alman Erkek İptidai Mektebi
Maraş, Divanlı Mah. Alman Rüşdi-İdadi Erkek Mektebi
Maraş, Divanlı Mah. Honbetanlı Alman Rüşdi-İdadi Kız Mektebi
232 Çetin, 1983:202 233 Ortaylı, 1981:51
234 Bab-ı Ali Darüssaadet Defteri Divan-ı Hümayun 523 235 BOA, ŞD. 1495/6, Lef.15
236 Mutlu, 2005: 106 237 Mutlu, 2005: 104-105
Maraş Alman hastahanesi
Van, Acem Haço Mah. Alman Yetimhanesi
Muş Alman Erkek İptidai Okulu
Muş Alman Kız İptidai Okulu
Malatya, Heraze Mah. Alman Yetimhanesi
Mamüratülaziz, Arapkir Alman Okulu ve Hastahanesi
Urfa, Kerhizbaşı Alman Hastahanesi
Urfa Yetimhane Okulu
Urfa Suriye Alman Okulu
Halep, Babü’l-Ferc, Nüzhetiye Caddesi Kız-Erkek Ali Alman Okulu Halep, Salibe ve Gülab Bahçesi Alman Okulu
Halep, Salibe ve Gülab Bahçesi Alman Ana Okulu Halep, Salibe ve Gülab Bahçesi Alman Kız Okulu
Mamüratülaziz Merkezi Alman İptidai Okulu
Mamüratülaziz Merkezi Alman Rüştiye Okulu
Mamüratülaziz Merkezi Alman Darülmuallimini
Mamüratülaziz Merkezi Alman Kız İptidai Okulu
Mamüratülaziz Merkezi Alman Kız Rüştiyesi
Mamüratülaziz Merkezi Alman Darülmuallimatı
Adana, Eski İstasyon Civarı Alman Erkek Okulu
Bağdat Vilayeti, Keryebaş Mahallesi Alman Kız-Erkek İptidai Okulu
Maraş’ta bulunan Alman okullarının ders programları incelendiğinde, bölgenin şartlarının etkili olduğu görülmektedir. Anadil olarak Ermenice’nin okutulması ilginçtir. Ayrıca dini bilgiler de verilmektedir.238 Osmanlıca eserlerin yanında Ermenice eserler de okutulmaktadır.239 Maraş’taki okullarda Almanca daha arka planda kalmaktadır. Ancak Halep’te halkın yoğun olarak Arap olmasından dolayı okul programlarında Almanca’nın yanında Arapça dersler de yer almaktadır.