Ulaşım Politikaları

Toplumsal yaşamın devamlılığı bilginin, malların, hizmetlerin erişilebilirliğine ve hareketliliğine bağlıdır. Kentsel ulaşım meselesi erişilebilirlik ve hareketlilik ile

doğrudan bağlantılıdır (Wright, 2012: 175). 19. yüzyılın ortalarından itibaren ulaşım, kentleri şekillendiren temel unsurlardan biri olmuştur. At arabaları ve tramvayların kente girişi ile başlayan bu süreç ekonomik, sosyal ve kültürel faaliyetlerin yoğunlaşmasına neden olarak kentleri dönüştürmektedir (Wheeler, 2004: 71; Cirit, 2014: 15).

Ulaşım açısından bakıldığından ilk aşamada (A) kentsel faaliyetlerin tümü küçük bir alanda gerçekleşmektedir. Bu aşamada ulaşım kent açısından sorun teşkil etmemektedir. Sanayi devrimi sonrası başlayan ikinci aşamada (B) nüfusun artması; çalışma amacıyla kente gelenlerin kent merkezi etrafından kümelenmeye başlaması ile birlikte kentin ulaşım aksları merkezden çevreye doğru yayılmaya başlamıştır. Çağdaş dönem olarak nitelendirilen üçüncü aşamada (C) iktisadi faaliyetlerin belirli alanlarda yoğunlaşması ile kümelenmeler meydana gelmektedir. Aynı ekonomik işleve sahip unsurların belirli noktalarda yoğunlaşması birbirinden ayrılmış alanları meydan getirmektedir. Sonraki süreçte birbirinden ayrı merkezlerde yaşanan nüfus artışı farklı kent merkezlerinin birleşmesine neden olmaktadır. Sonuç olarak Şekil 11: Kentin Mekânsal Yapısı ve Ulaşım İlişkisi

ekonomik faaliyet temelli farklı kent merkezlerinin gelişimi ve birleşmesi kentsel yayılmayı hızlandırmaktadır. Bu aşama kentin ulaşım altyapısının genişlemesi ile sonuçlanmaktadır (Rodrigue vd., 2016: 175; Akbulut, 2016: 341).

Ulaşım altyapısının genişlemesi temel hizmetlere erişimi arttırarak kentsel gelişimi sağlamaktadır. Ancak üçüncü aşamada gerçekleşen yayılmanın kente sosyal, ekonomik ve çevresel maliyetleri olmaktadır (Suzuki vd., 2010: 267).

Tablo 5: Kentsel Ulaşımın Ortaya Çıkardığı Sorunlar

Çevresel Sorunlar Sosyal Sorunlar Ekonomik Sorunlar Kentsel yayılma: yaşam

alanlarının kent merkezinin dışına kurulması ve kentsel alanın büyümesi

Engellilerin ve araç sahibi olmayanların ulaşımda karşılaştığı zorluklar

Yol, kanalizasyon vb. ulaşım altyapısının yüksek maliyeti

Fosil yakıt kullanımına bağlı olarak oluşan çevre sorunları

Kamusal güvenliğin azalması

Trafik sıkışıklığının getirdiği maliyetler

Sera gazı salınımı kaynaklı küresel ısınma

Sokak yaşamının ve sosyal kültürün zarar görmesi

Verimli arazilerin ulaşım altyapısında kullanılması Ulaşımdan kaynaklı

gürültü, görüntü kirliliği ve fiziki tehlikeler

Kentsel yayılma sonucu ortaya çıkan izole bölgeler

Toplu taşımayı kullanan kişi sayısından kaynaklı işletmeleri zarar etmesi Asit yağmurları,

fotokimyasal dumanlar

Trafikte yaşanan tartışma ve gerginliklerin yarattığı olumsuz etkiler

Kazaların insani ve ekonomik maliyeti

Atıl kalmış ulaşım sistemlerinin yarattığı çevre sorunları

Düşük gelire sahip kişilerin özel araç almaya zorlanması

Ulaşımın yarattığı hava kirliliğinin sağlık açısından maliyeti

Kaynak: Schiller ve Kenworthy, 2017: 7

Tabloda yer alan sorunların temel kaynağı fosil yakıtlara bağımlı geleneksel ulaşım yaklaşımıdır (Aftabuzzaman ve Mazloumi, 2011: 698). Bu doğrultuda hızlı kentleşme, kontrolsüz büyüme ve plansız yapılaşma sorunların çözümünü

zorlaştırmaktadır. Ulaşım sistemindeki sorunlar zaman kaybı yaratarak ve doğal çevreyi tahrip ederek kentsel yaşam kalitesini düşürmektedir (Akbulut, 2016: 350).

Günümüzde etkin olan geleneksel ulaşım yaklaşımı ile ideal olarak ifade edilen sürdürülebilir ulaşım yaklaşımının niteliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür (Schiller ve Kenworthy, 2017: 3; Çelik, 2009: 706; Banister, 2008: 75);

-Geleneksel yaklaşım hareketlilik ve niceliğe önem verirken (daha çok ve hızlı) sürdürülebilir yaklaşım erişilebilirlik ve niteliğe (yakın ve daha iyi) önem vermektedir.

-Geleneksel yaklaşım tekildir ve farklı ulaşım türleri arasındaki ilişkiye odaklanmamaktadır. Sürdürülebilir yaklaşım çok boyutludur ve ulaşım türlerinin karşılıklı ilişkilerine vurgu yapmaktadır.

-Geleneksel yaklaşımda bireysel otomobil kullanımı gibi eğilimlere uyum sağlanırken sürdürülebilir yaklaşım zararlı eğilimleri engellemeye çalışmaktadır. Motorlu ulaşım ilk yaklaşımın odağında yer almakta iken sürdürülebilir yaklaşım yaya ve bisikletlileri temel almaktadır.

-Geleneksel yaklaşımda plan ve inşa süreçleri kısa vadeli tahminlere göre yapılmakta (tahmin et ve sağla yaklaşımı) sürdürülebilir yaklaşımda uzun dönemli hesaplamalar (ölçme ve karar verme yaklaşımı) esas alınmaktadır.

-Geleneksel yaklaşımda ulaşım altyapısı taleplere göre sürekli genişletilmektedir. Sürdürülebilir yaklaşımda talebin yönetimi söz konusudur.

-Geleneksel yaklaşım trafik ve araç odaklı iken sürdürülebilir yaklaşım insan odaklıdır.

-Son olarak geleneksel yaklaşımda planlamada çevresel ve sosyal maliyetler göz ardı edilmektedir. Sürdürülebilir yaklaşımda ise ulaşımın bütün maliyetleri entegre planlama içerisinde değerlendirilmektedir.

Kentte geleneksel yaklaşım doğrultusunda uygulanan politikalar sürdürülebilirliği imkânsız kılmaktadır. Bu doğrultuda sürdürülebilir kentsel ulaşım amaç ve hedeflerinin belirlenerek uygulanması gerekmektedir.

Tablo 6: Sürdürülebilir Ulaşımın Amaç ve Hedefleri

Amaç Hedefler

Ekonomik

Ekonomik Üretkenlik

Ulaşım sisteminin verimliliği Ulaşım sistemi entegrasyonu Erişilebilirliği arttırmak Verimli fiyatlama ve teşvikler

Ekonomik Gelişme Daha çok istihdam ve güçlü yerel ekonomi

Enerji Verimliliği Petrol ithalatı başta olmak üzere enerji maliyetlerini düşürmek

Yeterlilik Temel ulaşım hizmetlerine erişimin

uygun fiyatla sağlanması

Verimlilik Maliyet verimli ulaşım uygulamaları,

yenilikçi ulaşım araçları Sosyal

Eşitlik / Adalet Engelli, düşük gelir sahipleri vb. grupların ulaşım hizmetlerinden yararlanabilmesi

Güvenlik / Sağlık Kaza oranlarının azaltılması ve bireysel hareketliliğin artırılması

Kültürel Mirasın Korunması Kültürel mirasa saygı ve kültürel aktivitelerin desteklenmesi

Çevresel

İklim Değişikliğini Engelleme Küresel ısınma salınımlarının azaltılması, iklim değişikliğinin etkilerinin hafifletilmesi

Hava Kirliliğini Önleme Hava kirliliği azaltma, yüksek hava kalitesi sağlama

Gürültü Kirliliği Önleme Gürültü kirliliği oranını azaltma

döngüye ilişkin zararları azaltma azaltılması, geçirimsiz yüzey oranlarını azaltma

Açık alanların ve biyolojik çeşitliliğin korunması

Ulaşım kaynaklı arazi kullanımını azalma, daha kompakt gelişmeyi teşvik etme, doğal yaşam alanlarını koruma Yönetim ve Planlama

Entegre, kapsamlı ve kapsayıcı planlama Açık biçimde tanımlanmış planlama süreci

entegre ve kapsamlı analiz, güçlü yurttaş katılımı, en az maliyetle planlama ve fonlama

Kaynak: Erdoğan, 2014: 4; Gudmundsson, 2004: 45; Litman, 2016: 5

Sürdürülebilir ulaşım ekonomik açıdan verimli olmak durumundadır. Bunu sağlamanın araçları verimli vergilendirme uygulamaları, yenilenemez enerjiye bağımlılığı azaltarak enerji ithalatını sınırlamak, ulaşımı toplumun bütün kesimlerinin karşılayabileceği şekilde fiyatlandırmaktır. Farklı ulaşım biçimleri arasında entegrasyonu sağlamak, ekonomik açıdan düşük maliyetli ulaşım modellerini kentlerde uygulamak ekonomik verimliliği sağlamaktadır. (OECD, 1996: 64; Kennedy vd., 2005: 395). Sosyal açıdan dezavantajlı grupları dışlamaksızın herkese ulaşım hizmetlerine eşit erişim imkânı sunan, toplumsal fırsat eşitliğini temel alan, ulaşım sistemi planlamasında kültürel ögeleri koruyan, kazaları engelleyici tedbirler alarak trafik güvenliğini sağlayan yaklaşımlar sürdürülebilir niteliktedir (Cirit, 2014: 17). Çevresel açıdan hareketlilik ihtiyacını karşılarken yenilenebilir kaynakları yenilenme oranlarının altında; yenilenemez kaynakları ise ikame edilebilme oranlarının altında kullanan ulaşım modelleri sürdürülebilirdir (OECD, 1996: 12). Sera gazı salınımı düşük çevre dostu ulaşım araçlarının kullanıldığı bu modelde hava, su ve gürültü kirliliğini azaltmak; arazi kullanımını azaltarak kentin doğasına yönelik tahribatı engellemek temel hedeftir.

Sürdürülebilir ulaşımın uygulanmasının nihai araçları etkin planlama ve yönetimdir. Bu süreçte kentsel ulaşım altyapısı analiz edilerek (fırsatlar, zorluklar ve hedefler) ulaşım eylem planı hazırlanması söz konusudur. Eylem planının başarılı bir

biçimde uygulanması ise aktif yurttaş katılımı ile mümkündür (Schiller ve Kenworthy, 2017:189-190).

Sürdürülebilir ulaşımın amaç ve hedefleri yeşil kentlere yol gösterici niteliktedir. Yeşil kent ulaşım politikalarının uygulanmasında çözüm olarak üç temel aşama öne sürülmektedir. Bu aşamalar kaçınma, değişim ve geliştirmedir (avoid- shift-improve). Kaçınma (avoid) aşaması kent içerisinde seyahat süresini ve miktarını azaltmayı; fiziksel hareketliliği ikame edebilecek alternatifleri ortaya koymayı ifade etmektedir (Wright, 2012: 186). Seyahat miktar ve süresini azaltacak uygulamaların ilk düzeyi şunlardır (Lewis, 2015: 22);

-Kent içerisinde araç park yerlerinin kontrolleri, yönetimi ve fiyatlandırılması -Yol kullanımının fiyatlandırılması (köprü geçiş ve trafik sıkışıklık ücretleri) -Araç sahipliğine kota getirilmesi, araçsız alanların arttırılması

-Kent merkezlerinde trafik sıkışıklığını önlemeye yönelik sınırlamalar

Arazi kullanımı ve ulaşımın birlikte ele alınması kaçınma aşamasının ikinci düzeyidir. Bu düzeyde uygulanabilecek yaklaşımlardan biri toplu taşıma odaklı gelişmedir (Transit Oriented Development). Toplu taşıma odaklı gelişme kompakt ve Şekil 12: Sürdürülebilir Ulaşım Yaklaşımı

karma kullanım ile birlikte toplu taşımaya erişimin en üst düzeyde olduğu iş ve yaşam alanlarının oluşturulmasını ifade etmektedir. Yaşam alanlarında tren, metro, tramvay veya otobüs istasyonları çevresine yüksek yoğunluklu yerleşimler bulunmaktadır. Bu alanlar dört yüz ila sekiz yüz metrelik bir çap içerisindedir. Toplu taşıma araçları ise kent sakinlerine beş ila on dakikalık yürüme mesafesindedir. Bisiklet, elektrikli araç kiralama noktaları, istasyonlara yakın kent meydanları bu gelişme modelinin diğer nitelikleridir. Yeşil kent açısından toplu taşıma odaklı gelişmenin uygulanması bireysel araç kullanımını azaltmakta ve ulaşım mesafesini kısaltmaktadır. (Jaiswal vd., 2012: 60; Cervero vd., 2002: 6). Kaçınma yaklaşımının üçüncü düzeyi bilgi iletişim teknolojileri aracılığı ile fiziksel hareketliliği ikame edebilecek çözümleri geliştirmektedir. İş, alışveriş gibi faaliyetlerin internet üzerinden sağlanması bireylerin seyahat miktarını azaltmasını sağlamaktadır. Bu aşamada kent bünyesinde yapılması gereken internete ağı ve diğer teknolojik araçlara erişim imkânının güçlendirilmesidir (Bos ve Temme, 2014: 4).

Değişim (shift) yaklaşımı yolculuk verimliliğini arttırmayı ve kentsel ulaşımda çevresel olarak sürdürülebilir araçların kullanımını ifade etmektedir. Bu aşamanın ilk düzeyi toplu taşımanın kullanılmasıdır. Toplu taşıma araçlarının çevreye zararı söz konusudur. Ancak otomobil ile karşılaştırıldığı zaman kilometre başına düşen enerji kullanımı ve salınım miktarı düşüktür. Bu nedenle toplu taşımanın yaygınlaşması, çevresel etkisinin göz önüne alınarak verimliliğinin arttırılması önem arz etmektedir (GTZ, 2016: 1). Otobüs, dolmuş, hafif raylı sistemler (metro, tramvay), paratransit taşıtlar verimliliğine ve etkinliğine odaklanılması gereken toplu taşıma türleridir. Bunlara ek olarak uygulanabilecek toplu taşıma sistemlerden biri metrobüstür (Bus Rapid Transit). Metrobüs sistemi maliyetinin düşük; fiyatlandırmasının makul olması, aktarma sürelerinin olmayışı, yolcu taşıma kapasitesinin yüksekliği nedeni ile verimli bir alternatiftir. Trafikten bağımsız oluşu ve tek bir koridorun dışında hizmet verebilmesi metrobüsün öne çıkan diğer nitelikleridir (Hensher, 2007: 102). Kentlerde hangi toplu taşıma aracının kullanılacağı çevresel etki, performans ve verimlilik faktörleri dikkate alınarak yapılmak durumundadır (Gwilliam, 2002: 112). Toplu taşımanın verimliliği sadece maliyetleri düşürmek ile sınırlandırılmamalıdır. Başta yoksullar olmak üzere güvenilir ve konforlu toplu taşıma kentin bütün kesimlerinin erişimine açık olmalıdır. Nitekim toplu taşımanın

yetersiz olduğu noktada yüksek gelir sahipleri bireysel araç kullanımına yöneliyorken; kent yoksulları bisiklet ve sonrasında motorlu araçlara yönelmektedir (Hensher, 2007: 98). Bu durumu engellemek için toplu taşıma sistemi erişilebilir ve tercih edilebilir olmak durumundadır. Kentte yaşayanların otomobil kullanımına alternatif olarak tercih edebileceği erişilebilir bir ulaşım sisteminde bulunması gereken özellikler ise şunlardır (Wright, 2012: 189; Dodson vd., 2011: 20-21 Civitas, 2014: 6):

-Ulaşım rotaları ve koridorlarının varlığı; farklı toplu taşıma araçları arasında merkez istasyon biçiminde bağlantı noktalarının kurulması

-Konforlu, güvenli ve hava koşullarına karşı korunaklı istasyonlar

-Toplu taşıma ücretlendirilmesinde makul fiyatlandırma ve teknoloji kullanımı; farklı ulaşım araçlarında kullanılabilen akıllı kartlar

-Seyahat süresi ve istasyonlar hakkında eş zamanlı bilgi (real time reporting) sağlayacak engelli vatandaşlar dâhil herkesin erişimine açık uygulamalar

Değişim yaklaşımının ikinci düzeyi motorsuz araç kullanımıdır. Yürüyüş motorsuz ulaşımın en yaygın tipidir. Diğer yaygın türler bisiklet, üçtekerli motorsuz taşıtlar, hayvanlar tarafından çekilen arabalardır. Temelde motorlu taşıt dışında insan ve mal ulaşımını sağlayan bütün araçları motorsuz araç sınıfına dâhil etmek mümkündür (Guitink vd., 1994: 1). Özellikle kent yoksullarının gelir kaynağı olan motorsuz ulaşım düşük düzeyde gürültü kirliliğine neden olmakta ancak havayı kirletmemektedir. Daha az alan kullanılması nedeniyle trafik sıkışıklığını azaltması, kazaların motorlu taşıtlara oranla daha düşük düzeyde olması, insan sağlığı açısından faydalı olması ulaşım politikaları açısından motorsuz ulaşım araçlarını ön plana çıkarmaktadır (GTZ, 2014: 1-4; Gwilliam, 2002: 125). Motorsuz ulaşım açısından ilk mesele kent içerisinde yürüyüşün teşvik edilmesidir. Yayalar açısından kent içerisinde ışıklandırmanın; güvenlik sisteminin sağlanması, yürünebilir yolların varlığı yürüyüşü teşvik etmektedir. Ayrıca yollarda yayalara yardımcı olmak üzere araç ve düzeneklerin (kent mobilyaları, yol gösterici işaretler, sinyal kontrollü geçişler, halka açık tuvaletler, yayalar için doğrudan rotalar) bulunması yürüyüşün tercih edilmesini sağlamaktadır (Wright, 2012: 190-191). İkinci mesele bisiklet kullanımıdır. Kentlerin coğrafi koşulları, büyüklüğü ve yükselti farkları bisiklet kullanımını belirleyen faktörlerdir. Bisiklet yollarında bekleme süreleri, yol

üzerindeki engeller, hız ve yer yasakları, seyahat süreleri bisikletin dezavantajlarıdır. Ayrıca fiziki çaba gerektirmesi ve hava koşullarına bağlı olması bisiklet kullanımını olumsuz yönde etkilemektedir (Rietveld ve Daniel, 2004: 531-533; Heinen vd., 2010: 59). Toplumsal açıdan yerleşik bir bisiklet kültürünün bulunmaması, bisikletin ulaşım aracı olarak kabul görmemesi ve altyapı eksiklikleri bisiklet kullanımın önündeki diğer engellerdir (Mert ve Öcalır, 2010: 228). Ancak motorlu araç kullanımı ile karşılaştırıldığında bisiklet, ekonomik ve çevre dostu bir ulaşım aracı olarak görülmektedir.

Kentsel bisiklet altyapısı bisiklet yolları, şeritler ve normal yollardan oluşmaktadır. Pratik olarak kullanıcılar trafiğin geri kalanından bisiklet yolları aracılığı ile ayrılmaktadır. Bisiklet yollarının inşasının mümkün olmadığı durumda şeritler kullanılmaktadır. Bisikletin ulaşımda tercih edilmesinin ilk aracı kent içerisinde yaygın ve birbirine bağlı bisiklet yollarının kurulmasıdır. Bunun mümkün olmadığı durumda ise şeritlerin şartlarının (bakım, onarım, işaret levhaları) iyileştirilmesi gerekmektedir (Heinen vd., 2010: 63). Diğer araçlar ise su kanalları, parklar ve tren yollarının bitişiğine yol yapımı ve iki nokta arasında doğrudan ulaşımı sağlayacak bisiklet yollarının kurulmasıdır (GTZ, 2014: 16). Bisikletin diğer ulaşım araçları ile entegre edilmesi ulaşım politikaları açısından önemli bir diğer husustur. Bunun gerçekleştirilmesi tren ve otobüs istasyonlarında korunaklı bisiklet park alanlarının sağlanması; çok fonksiyonlu bisiklet istasyonlarının (bisiklet kiralama, bakım, yıkama ve danışma hizmeti veren merkezler) kurulması; toplu taşıma araçlarında bisiklet taşımayı sağlayan sistemlerin kurulması; bisiklet yollarının diğer ulaşım araç istasyonları dikkate alınarak yapılması ile mümkündür (Pucher ve Buehler, 2009: 81). Bisiklet kullanımının yaygınlaştırılmasının bir diğer aracı bisiklet paylaşım istasyonlarıdır. İstasyonlar kullanıcı sayısını arttırmakta, toplu taşıma araçlarına erişimi kolaylaştırmakta ve nispeten uzak mesafeler arasında ulaşımın bisiklet ile yapılmasını sağlamaktadır. Paylaşımı etkin kılmanın yolu üçüncü nesil olarak nitelendirilen paylaşım istasyonlarının teknolojik altyapısının (elektronik kilitleme üniteleri, akıllı kartlar, mobil telefon ile erişim) geliştirilmesidir. Buna ek olarak yapılması gerekenler istasyonların kentin farklı noktalarına eşit dağıtımı, bisikletlerin ve ekipmanlarının düzenli bakımı, fiyatlandırmanın makul düzeyde olmasıdır (DeMaio, 2009: 41-46; Liu vd., 2012: 75). Yukarıda ifade

edilenlere ek olarak yürüyüş, bisiklet ve diğer motorsuz ulaşım araçlarını teşvik etmenin yolu motorlu araçlardan arındırılmış kentsel alanların (car free areas) ve yeşil kuşakların oluşturulmasıdır.

Yeşil kent ulaşım politikasında kaçınma ve değişim yaklaşımlarının üçüncüsü gelişme (improve) yaklaşımıdır. Gelişme ulaşımda kullanılan araçların çevresel sürdürülebilirliğe olan etkileri dikkate alınarak verimliliklerinin arttırılmasıdır (Wright, 2012: 196). Gelişme yaklaşımının ilk hedefi araç teknolojilerinin geliştirilmesi ve enerji verimliliğinin sağlanmasıdır. Bu doğrultuda uygulanabilecek politikaların ilki düşük karbonlu yakıt türlerinin kullanılmasıdır. Biodizel, biometan, doğal gaz, hidrojen ve elektrik ulaşımda kullanılması gereken yakıt türleridir. Doğal gaz ve elektriğin toplu taşıma araçlarında kullanımı, bireysel olarak hibrit araçların kullanılması gelişme yaklaşımı içerisinde uygulanması gereken politikalardır (Lewis, 2015: 23).

Özetle yeşil kent ulaşım politikaları kentte yaşayanların temel hareketlilik gereksinimlerini karşılarken ekonomik gelişme, sosyal adalet, halk sağlığı ve çevresel sürdürülebilirlik meselelerini göz önünde bulunduran; farklı ulaşım türlerinin bütünleşmesi ve dengeli gelişmesini sağlayan; mevcut ulaştırma altyapı ve hizmetlerini etkin ve verimli biçimde kullanımını sağlayan yaklaşımlar bütünüdür (Akbulut, 2016: 351).