Kent ve Katı Atıklar

Atık genel manada üreticisi veya fiilen elinde bulunduran gerçek veya tüzel kişiler tarafından doğaya atılan, bırakılan veya atılması zorunlu olan herhangi bir madde veya materyali ifade etmektedir (Katı Atık Kontrol Yönetmeliği, 2015: 3). Katı atık ise ekonomik değeri açısından doğaya atılmasının kullanımından daha faydalı olduğu katı materyalleri ifade etmektedir (Pichtel, 2005: 5).

Başta gelişmekte olan ülke kentlerinde olmak üzere nüfus artışı, kontrolsüz kentleşme ve endüstriyel gelişme katı atık sorununu beraberinde getirmektedir. Toplumsal yaşamın kaçınılmaz sonucu olarak ortaya çıkan katı atıklar ekonomik gelişme ve kentleşme ile doğrudan bağlantılıdır. Kentleşme, refah düzeyinin artması, yaşam standardının yükselmesi mal ve hizmet tüketimini arttırmaktadır. Bu durum kentsel katı atık miktarının artması ile sonuçlanmaktadır. Ülke ve kentlere göre oran değişmekle birlikte günlük kişi başı 1.2 kilogram kentsel atık üretilmektedir. Toplamda yıllık olarak yaklaşık 1.3 milyar ton atık ortaya çıkmaktadır. Artan katı atıkların karşısında uygulanmakta olan geleneksel yöntemler (toplama, taşıma, depolama) yetersiz kalmaktadır. Atıkların toplanması, taşınması ve bertaraf edilmesi kent yönetimlerine ekonomik anlamda yük getirmektedir. Atıkların uygun şekilde değerlendirilmemesi de ekonomik değer kaybı yaratmaktadır. Ayrıca düzensiz depolama gibi geleneksel yöntemler toprağı, yer altı sularını kirletmekte ve metan gibi doğaya zararlı gazların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Çevresel, ekonomik ve sosyal sorunları beraberinde getiren katı atıkların ortaya çıkışından bertaraf edilmesine kadar geçen sürecin sorumluluğu kent yönetimlerine düşmektedir (Yılmaz ve Bozkurt, 2010: 12; Lehmann, 2010b: 28-29; McDougall vd., 2008: 41; Hoornweg ve Bhada-Tata, 2012: 2-3).

Tablo 4: Kentsel Atık Üretici Kaynakları ve Türleri Kaynak Atığın Kaynaklandığı

Faaliyetler

Katı Atık Türleri

Evsel Çekirdek ve Geniş Ailelerin Yaşadığı Meskenler

Gıda atıkları, kağıt, karton, plastik, odun, cam, metal atıklar, tehlikeli atıklar (aerosoller, motor yağı vb.) e- atıklar

Endüstriyel Ağır ve hafif üretim yapan yerler, enerji üretimi, kimyasal işlem yapılan alanlar

Paketleme, gıda atıkları, inşa ve yıkım atıkları, tehlikeli atıklar, kül ve özel atıklar (zehirli kimyasallar, yan ürünler) Ticari İş yerleri, otel, restoran,

marketler, ofisler

Kağıt, plastik, cam, gıda atıkları, karton, metal, e-atıklar Kurumsal Okullar, hastaneler (tıbbi

olmayan atıklar: hükümet binaları, hapishaneler, havaalanları vb.

Kağıt, plastik, cam, gıda atıkları, karton, metal, e-atıklar, özel atıklar

Beledi Hizmetler Temizlik hizmetleri, park vb. kamusal alanların bakımı, su ve atık su ıslah tesisleri

Temizlik atıkları, kamusal alanlardan gelen genel atıklar

Tıbbi Hastaneler, Sağlık Ocakları Bulaşıcı atıklar (bandaj, eldiven, vücut sıvıları vb.) Tehlikeli atıklar (kimyasallar: radyoaktif atıklar

Tarımsal Tarlalar, çiftlik ve mandıralar Tarımsal atıklar, tarım ilaçları İnşaat ve Yıkım Yeni inşaat alanları, yol bakımı,

bina yıkımı, yenilenme alanları

Odun, çelik, beton, toz, tuğla, kiremit

Kaynak: Hoornweg ve Bhada-Tata, 2012: 7

Katı atıkların yönetimi sürecinde atık kaynaklarının ve çeşitlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Katı atıkların sınıflandırılması farklı şekillerde yapılmaktadır. Gelişmiş ülkelerde atık olarak görülen materyaller az gelişmiş ülkelerde kaynak olarak değerlendirilebilmektedir (Akyol, 2016: 13; Zaman ve Lehmann, 2011: 178). Kentsel açıdan kaynak türlerine göre katı atıklar evsel, ticari, endüstriyel, kurumsal, tarımsal, tıbbi atıklar ve beledi hizmetler; inşaat ve yıkım süreci sonucunda ortaya çıkan atıklar olarak sınıflandırılmaktadır. Tıbbi ve tarımsal atıklar kent yönetimi tarafından toplanıldığı takdirde kentsel atık olarak nitelendirilmektedir. Tabloda yer alan diğer başlık altındakiler genel kentsel atıklar olarak sınıflandırılmaktadır (Hoornweg ve Bhada-Tata, 2012: 5).

Kentsel katı atıkları uzaklaştırmak amacıyla kullanılan yöntemler düzensiz depolama, düzenli-sıhhi depolama, yakma, kompostlama, yeniden kullanım, geri kazanım ve geri dönüşümdür. Düzensiz (vahşi) depolama kentsel yerleşim alanı dışında bulunan açık alanlara herhangi bir önlem alınmaksızın atıkların gelişigüzel

biçimde bırakılmasıdır. Bu yöntem depolama alanlarında rüzgâr etkisi ile toz bulutlarının oluşması, metan benzeri zararlı gazların hava kirliliğine neden olması, geniş bir bölgeye yayılan atıkların çevre ve görüntü kirliliği yaratması, atık bırakılan alanlarda yaşayan canlıların bulaşıcı hastalıklar taşıması nedeniyle çevre sorunlarına yol açmaktadır. Düzenli-sıhhi depolama ise çevre koruma açısından düzenli bir şekilde uzaklaştırılması gereken katı atıkların çevrede oluşturduğu fiziksel, biyolojik ve kimyasal etkileri göz önüne alınarak belirli bir sistematik içerisinde toplanması ve depolanmasıdır. (Palabıyık, 2001: 30; Yılmaz ve Bozkurt, 2010: 13-14). Yakma atıkların miktarını azaltmak ve ekonomik olarak atıkların içerisindeki enerjiden yararlanmak amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Atıktan enerjiye dönüşüm (waste-to- energy) araçları ile yanma sonucu elde edilen ısı elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Yakmanın bir diğer amacı atıkların çevreye zarar düzeyini azaltmaktır (Pichtel, 2005: 17).

Kompostlama katı atıkların içerisinde bulunan organik maddelerin oksijenli ortamda ayrıştırılmasıdır. Ayrıştırma sonrası elde edilen materyal toprak verimliliğini arttırmak için kullanılmaktadır (Palabıyık, 2001: 35). Yeniden kullanım yöntemi atıkların kullanım amaçları doğrultusunda birden fazla kez kullanılması iken geri dönüşüm atıkların birtakım işlemlerden geçirildikten sonra ikinci hammadde olarak kullanılmasıdır. Geri kazanım ise yeniden kullanım ve geri dönüşümden kapsamlı olarak atıkların yeni ürünlere ve enerjiye dönüştürülmesidir (Yılmaz ve Bozkurt, 2010: 14; Pichtel, 2005: 128).

Az gelişmiş ülke kentlerinde kullanılan yöntemler düzensiz depolama, enformel sektör tarafından geri dönüştürülebilen atıkların toplanması ve sınırlı düzeyde kompostlamadır. Gelişmiş ülke kentlerinde ise atık toplama sistemlerinin çokluğu, atık bertarafı için alanların oluşturulması, atıktan enerji üretilen tesislerin kurulması ile birlikte yeniden kullanım, geri dönüşüm ve kazanım söz konusudur (Ronald, 2012: 262). Geleneksel katı atık yönetimi anlayışında atıkların düzensiz/vahşi depolama ile bertaraf edilmesi en çok başvurulan yöntemdir. Ancak sürdürülebilir bir kentsel çevre için yeni bir yönetim anlayışının benimsenmesi temel gerekliliktir (Heimlich vd., 1992: 1).