Öz
Roman kimliği ve temsiline yönelik yaklaşımlar, hem akademik mecrada hem de Romanlar arasında oldukça tartışmalıdır. Etnik bağlamı öne çıkan Roman kültürel kimliği, Romanlar ile Öteki (Gaco, Roman olmayanlar) arasında meydana gelen sınır ilişkileri aracılığıyla tesis edilmektedir. Roman kimliğinin heterojen yapısı oldukça çatışmalı bir kimlik inşası sürecine işaret etmektedir. Kültürel kimliğin kuruluşunda önemli bir etkisi olan grup içi çatışmaların etkilerini irdelemek, yek-pare kültürel söylem repertuvarlarını kaydetmenin ötesine geçen, derinlemesine ve uzun soluklu etnografik araştırmalar sayesinde mümkündür. Eleştirel etnografya yaklaşımı benimsenen bu çalışmada, Roman-Gaco kültürlerarası iletişiminde üret-miş temsili çeşitlilik bir yana, bu iletişimsel süreçler ile farklı biçimlerde ilişkile-nen Romanların kendi mahalleleri içinde meydana getirdikleri grup içi çatışmalara odaklanılmıştır. Bu nedenle, “otantik” ya da “gerçek” Romanlığın ne olması ge-rektiğine yönelik kültürel müzakere ve çatışmanın üretmekte olduğu heterojen ve Geliş tarihi (Received): 05.05.2020 - Kabul tarihi (Accepted): 28.11.2020
* Bu makale, Emek ve Kimlik Pazarı İlişkisi: İzmir Urla Sıra Mahallesi Romanları Örneği (2019, Hacettepe Üni-versitesi, İletişim Bilimleri, Ankara) başlıklı doktora tezinden üretilmiştir. Bu sebeple Etik Kurul raporu bulun-mamaktadır.
** Dr., Öğretim Görevlisi, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü Genel Kültür Dersleri Bölümü. ozanustuk@iyte.edu.tr.
ORCID 0000-0002-4062-8404 / CC BY
Research Article / Araştırma Makalesi
parçalı kültürel yapı, öznelerin bakış açılarına ve seslerine kulak vererek irdelen-miştir. Bu sayede araştırma öznelerinin tarihselliğini ve yaratıcılığını yadsımadan, meydana getirdikleri özgül kimlik temsillerinin hegemonik söylemlerin içinde na-sıl konumlandığı incelenmiştir.
Anahtar sözcükler: Türkiye Romanları, kültürel kimlik, etnisite, temsil, kültürle-rarası iletişim, eleştirel etnografya
Abstract
Roma identity and representation are quite controversial both in academia and among Roma people themselves. The cultural identity of Roma, which primarily foregrounds ethnic constituency, is constructed through the boundary work between the Roma and the Other (Gadjo, non-Roma people). The heterogeneous nature of the Roma identity indicates that it is a contested identity construction process. Examining the effects of intragroup conflicts, which have a significant impact on the establishment of cultural identity, is possible through in-depth and long-term ethnographic research that goes beyond depicting culture as a monolithic discursive repertoire. In this study, the critical ethnographic method has been adopted, which allows us to focus on intragroup conflicts among the Roma people along with the diversity of the representations produced by Roma-Gadjo intercultural communication. Through critical ethnography, the heterogeneous and fragmented cultural structure produced by cultural negotiation and conflict regarding what “authentic” or “real” Roma should be, has been examined. It is done by listening to the points of view and voices of the subjects. Thus, without denying the historical experiences and the potential agency of the research subjects, this study examines how the specific identity representations of the Roma have positioned in hegemonic discourses.
Keywords: the Roma people of Turkey, cultural identity, ethnicity, intercultural communication, critical ethnography
Extended summary
Roma identity and representation are quite controversial both in academia and among Roma people themselves. The cultural identity of Roma, which primarily foregrounds ethnic constituency, is constructed through the boundary work between the Roma and the Other (Gadjo, non-Roma people). The heterogeneous nature of the Roma identity indicates that it is a contested identity construction process. Examining the effects of intragroup conflicts, which have a significant impact on the establishment of cultural identity, is possible through in-depth and long-term ethnographic research that goes beyond depicting culture as a monolithic discursive repertoire. In this study, the critical ethnographic method has been adopted, which allows us to focus on intragroup conflicts among the Roma people along with the diversity of the representations produced by Roma-Gadjo intercultural communication.
Through critical ethnography, the heterogeneous and fragmented cultural structure produced
by cultural negotiation and conflict regarding what “authentic” or “real” Roma should be, has been examined. It is done by listening to the points of view and voices of the subjects. Thus, without denying the historical experiences and the potential agency of the research subjects, this study examines how the specific identity representations of the Roma have positioned in hegemonic discourses.
Understanding the intragroup conflicts among the Roma people are crucial for examining their identification experiences, which have been built on specific historical narratives about their migratory past. The Roma who migrated to the Sıra neighbourhood during Lausanne Treaty in 1923, are known as the “first-comers”. The first-comers distinguish themselves from those who migrated to the neighbourhood later on from Kandıra and other regions of Turkey through creating boundaries rooted in moral values. Therefore, the local Roma culture contains highly heterogeneous and fragmented texture, particularly in terms of cultural values and norms. The varying desires on matters such as economic well-being, citizenship rights or educational opportunities also complicate the cultural fabric of the Roma neighbourhood with regards to cultural heterogeneity. These diverse attitudes are determined by the degree of middle-class cultural capital that different families accumulated. Unlike the claims of the “culture of poverty” thesis, it has been observed that the families’ ways of living are not determined by the cultural values they all share, but in cultural capital, which they are able to access. This argument also shows that the ethno-racial identity construction of the Roma is contextual and affected by intragroup interests and conflicts. In fact, the depiction of “first-comers” as the “assimilated ones” by the local municipality officials indicates to us that there is a degree of middle-class cultural capital they have been acquiring since the migration. The adoption of middle-class cultural capital have been reproducing the capitalist work ethics as cultural values. However, the labour markets’ insistence on the accumulation of cultural capital does not seem to provide tangible advantages to the Roma that could result in class mobility but rather dissolves the solidarity bonds among them. Furthermore, it causes intragroup conflicts and damages the solidarity in which the Roma fundamentally relies on to survive. By examining the “ghetto-related” behaviour’s and values’ in relation to the cultural capital is an attempt towards eradicating the risk of “blaming the victim” and linking poverty with the structural inequalities. Even though the construction of the Roma identity is essentially a cultural process, we should acknowledge that it is affected immensely by their class dispositions.
Despite the growing prominence of Romani movement in Turkey, the initiatives of the government and NGO’s does not offer a solution to the racist practices and economical challenges to which Roma are exposed consistently. For this reason, representational struggles such as politics of recognition remain secondary to their economical struggles. Thus, hiding their ethnic identity has to be regarded as an essential everyday tactic for the Roma who largely wishes to be employed in formal labour markets. However, the labour markets establishes their demand for de-ethnicization for all groups under the name of capitalist work ethics and tries to mask the structural inequality through blaming the poor as unfit for the job requirements they hold.
For the Roma who are stuck between the authentic and “copycat” representation of the Roma image, do not have the means to alter their life whether they embrace the middle-class values or not. The Roma of Sıra Neighbourhood not only have to comply with the cultural hegemony that the labour market dictates, but also have to accept the risk of exclusion by their own community for “acting white” in the process. As a result, only a small number of Roma, with a hope of class mobility are able to find the courage to risk leaving the neighbourly solidarity they have been relying on for so long.
Giriş
Roman çalışmaları, ortaya çıktıkları evrede, Hint kökenlerine odaklanmakta ve “Çin-geneliği” sabit bir öz şeklinde tanımlamaya yatkın bir çerçeveden hareket etmekteydi. Bu dönemden günümüze kadar üretilen birçok metinde “etnik Çingene” ya da “gerçek Çingene”
tanımının arayışına yönelik bir ilgi olduğu, başka bir değişle, tek ve özcü kültür anlayışından hareket edilen primordiyalist bir yaklaşımın egemen olduğu görülmektedir. Özcü ve poziti-vist saikler içeren “gerçek” veya “hakiki” bir geçmiş arayışı çerçevesinde gelişen, Roman-ların Hint kökenlerini kanıtlamaya yönelik saplantı, DNA testlerinin ortaya çıkmasıyla da devam etmiştir. Kökenlere ilişkin bu tür mit ya da inançların, bir halkın özü olarak kavranıp sabitlenmesi, etnik yapının doğal, organik, verilen ve sabit olan bir şey olarak tasvir edilmesi eğilimini de güçlenmiştir (Mayall, 2004: 273-274).
Roman çalışmalarındaki güncel perspektifler ise Csepeli ve Simon (2004) tarafından antropolojik ve sosyolojik olarak iki kategori altında ele alınmıştır. Bu kategorizasyon di-siplinlerin metodolojik ilgisine ve odaklandıkları epistemolojik düzleme de göndermeler yapmaktadır. Bernard Formoso (2000), Judith Okely (1983) ve Patrick Williams (1982) gibi antropologların, Roman kimliğini genellikle topluluklarının gözünden, yani “yerlinin bakış açısından” inceledikleri görülmektedir. Bu bakış açısının tipik bir örneğini sergileyen For-moso, Roman kimliğinin ne ortak soy, ne de bölgeselliğe dayandığını, aksine Roman olan ve olmayanlar arasındaki keskin farklılaşmaya dayandığını iddia etmektedir. Ona göre bu fark-lılaşma, aksi halde oldukça çeşitli kültürlere sahip olma potansiyeli barındıran tikel Roman toplulukları arasında bir bağ yaratarak, bu toplulukları tek bir çatı altında birleştirmektedir.
Farklı olarak sosyolojik yaklaşımların, Roman imgesini etnik bir kimlikten öte ayrımcı top-lumsal süreçlerin bir ürünü olarak değerlendirilmeye meyilli olduğu görülmektedir. Sosyo-lojik tahayyül, Romanlığı yoksulluk meselesine bağlamakla birlikte toplumların Roman ve yoksul imgelerini nasıl ilişkilendirdiği ve inşa ettiğini anlamak açısından da önemli bir bakış açısı ihtiva etmektedir (Csepeli ve Simon, 2004: 135-140).
Csepeli ve Simon (2004: 135) Roman kimliği konusunda her ne kadar sosyolojik pers-pektifin antropolojik perspektiften oldukça farklı olduğunu söylese de, bu çalışma, disiplinler arası yönelimi nedeniyle söz konusu farkı birbiriyle buluşmaz olarak görmemiştir. Aksine iki yaklaşımın da güçlü yönlerinden hareketle, sosyolojik ve antropolojik perspektifler birbirle-rini bütünleyici bir şekilde kullanılmıştır. Bu çalışmada hem Roman kimliği ve imgesinin, tabakalaşmış toplum içerisinde konumlandırılmasını anlamak suretiyle sınıfsal boyutunu irdelemek, hem de bu konumlandırmanın kültürel grubun kendilik inşasına nasıl etki
etti-ğini anlamak amaçlanmıştır. Başka bir deyişle sınıfsal perspektiften Roman kimlietti-ğini geniş anlamda toplumsal düzendeki yeri itibariyle serimlemek, kültürel perspektif sayesinde bu deneyime Romanların gözünden bakarak sınıfsal marjinalizasyonun yereldeki etkileri ve gö-rüngülerini anlamak amaçlanmıştır.
Roman çalışmalarına yönelik kuramsal ve kavramsal tartışmalardan hareketle, bu çalış-mada eleştirel etnografya yönetimi benimsenmiştir. Bu yöntem sayesinde detaylı etnogra-fik betimi, sosyal yapı ve güç ilişkileri içerisinde konumlandırmak amaçlanmıştır (Madison 2004). Metinde hem etnografyanın aktarıldığı, anlatı ağırlıklı, gündeliğin akışını izlememize ve sezmemize olanak tanıyan yoğun bir betimleme (Geertz, 1990:47) aracılığıyla araştırma öznelerinin yaratıcı kapasitesi ve failliğini teslim etmek, hem de bu failliğin yapısal ve iktidar ilişkileri altında nasıl şekillendirildiğini serimlemek hedeflenmiştir. Bu süreçte etnografların, etnik merkezci, güç-yüklü (power-laden) analitik kategorileri ve egzotik imgeleri edinmele-rinin yanı sıra, akademik otoriteden kaynaklanan kibirle bu kategori ve imgeleri çalıştıkları insanların temsillerine yansıtma riskine yönelik bir farkındalık geliştirmeleri önem kazanmak-tadır. Bourgois’e göre bu riskten uzak durmak, eleştirel bir özdüşünümselliğin (self-reflexivity) benimsenmesi ve bir kültürün basitçe tek bir gerçeklik ya da öz barındırmadığının fark edil-mesiyle mümkün olabilir (Bourgois, 2002: 18-19). Bourgois’in bu farkındalık çağrısına kulak vererek, bir yandan göreceliliğe saplanmamak, diğer yandan hegemonik olanın içinde kültürel özgüllüğü kaybetmeden, araştırma öznelerinin tarihselliğini ve yaratıcılığını teslim etmeye önem verilmiştir. Roman çalışmalarında sıkça karşılaşılan homojenize edici ve yüzeysel kül-tür anlatılarını yeniden üreten metinlerin aksine parçalı ve çatışmalı bir külkül-tür kavrayışı bu çalışmanın merkezindedir. Bu kavramsal ve yöntemsel tartışmalardan hareketle Urla Sıra Ma-hallesi Roman yerleşkesine, Aralık 2016 itibariyle Ekim 2018 tarihine kadar 22 ay boyunca, her biri 2 ile 6 saat arasında süren, 50’nin üzerinde saha ziyareti gerçekleştirilmiştir. Mahal-leye aşina 4 akademisyen, 2 STK gönüllüsü, 5 belediye çalışanı, 2 Halk Eğitim Müdürlüğü çalışanı, 1 okul müdürü ve 3’ü İlkokul öğretmeni ve 3’ü Okulöncesi öğretmeni olmak üzere Roman olmayan 20 kişi ve 2’si Roman Halk Derneği üyesi olmak üzere 39 Roman ile derin-lemesine görüşmeler yapılmıştır. Bu görüşmeler kendi içinde bilgi kaynakları (Belediye çalı-şanları, dernek başkanı ve öğretmenler) ve analiz kaynakları (Sıra mahalleliler) olarak ayrış-mıştır. Görüşülen Romanların 17’si yetişkin (10’u kadın 5’i erkek), 7’si 18-25 yaş arası genç erkekler ve 15’i çocuktur. Toplamda 59 kişi ile görüşme yapılmıştır. Bu süreçte başta katılımcı gözlem ve derinlemesine görüşme teknikleri olmak üzere, doğaçlama (impromtu) görüşmeler, otobiyografik görüşmeler, yazılı kaynakların ve tarihi haritaların incelemesi gibi çeşitli analiz teknikleri birbirlerini besleyecek biçimde ve gerektiği ölçüde araştırmada yer almıştır.
Kültürlerarası bağlamda Roman kimliğinin inşası
Romanlık, ağırlıklı olarak etno-ırksal bileşeni ile müzakere ve temsil edilen bir kimliktir.
Barth’a göre, “etnik gruba aidiyeti belirleyen unsurlar objektif olarak nitelenen farklılıklar değil, toplumsal süreçte oluşan farklılıklardır. Burada objektif farklılıklardan ziyade, top-lumsal etkileşimin belirlediği farklılıklar önemlidir”. Bu nedenle, Roman kimliklenmesini incelemek için “grupların kendi kimliklerini tanımlarken kullandıkları unsurların neler
ol-duğuna” bakmak önem kazanmaktadır (Barth, 2001: 18). Kültürün aynı zamanda bir iktidar mücadelesi alanı olduğu anlayışından yola çıkarak, kimlik temsillerinin her daim bir güç ilişkisi bağlamında kurulduğu ve müzakere edildiğini unutmamak gerekmektedir. Bu araş-tırmada görüldüğü üzere Romanlar, kültürel kimliğin performansında ve müzakeresinde de-zavantajlı konumlarını telafi etmeye yönelik geliştirdikleri taktiksel bir söylem repertuvarı paylaşmaktadır. Kültürel sahada aktif olarak devam eden iktidar mücadelesinin bir izdüşümü olan kültürlerarası iletişim örüntüleri, hegemonik söylemlerin kurduğu stratejilerin karşısın-da marjinal olanların ürettiği taktiklerde (de Certeau, 1984) somutlaşmaktadır. Bu çerçevede Roman kimliklenmesi, araştırma öznelerinin tabi oldukları stratejik yapısal baskıların altında ürettikleri taktiksel direniş ekseninde incelenmiştir. Bu inceleme iki farklı analiz düzlemi hesaba katılmıştır. İlk düzlem Barth’ın (2001) düşünsel izleğini takip ederek, Romanların et-nik kimlik inşasında öteki etet-niklikler ile ilişkilerini irdelemeyi esas almaktadır. İkinci analiz düzlemi ise grup-içi dinamiklerin yapısını anlamaya yöneliktir.
Bu makalenin verilerinin elde edildiği etnografik araştırmada iki analiz düzlemi de de-taylı bir biçimde incelenmiştir. Ancak alan yazında sıkça karşılaştığımız ilk düzlemden farklı olarak bu makale, ikinci analiz düzlem etrafında örülmüştür. Bu makalede, uzun soluklu bir saha çalışması aracılığıyla üretilen yerel bilgi sayesinde elde edilen özgün kültürel kavram setleri aracılığıyla, bir mahalle özelinde Romanların grup-içi kimlik müzakerelerine odak-lanılmaktadır. Bu analiz düzlemi Romanların Gaco ile ilişkisini kadar grup içi kültürel ça-tışmanın da önemini kavrama ve girift kültürel dokuyu üreten birey ve grupların failliğine odaklanma imkânı tanımaktadır.
Romanlarda grup içi çatışma
Sıra mahallesi Romanlarında grup-içi kimlik müzakerelerinin kimliklenmenin önemli bir parçası olduğu ve gruplar arasındaki ‘fark’ı kuran kültürel sınırların, ahlaki değerler üze-rinden tesis edildiği görülmüştür. Bu süreç aynı zamanda Roman kimliğinin ne olması gerek-tiği üzerine “özcü” bir kültürel inşaya da işaret etmektedir. Du Gay’ın (1997) argümanından yola çıkan Stuart Hall, kültürün, sınıflama sistemleri içerisinde şeylere farklı pozisyonlar atanarak bir anlam verme edimine bağlı olduğunu vurgulamaktadır. Ona göre “farkın işaret-lenmesi” (marking of ‘difference’), kültür dediğimiz sembolik düzenin temelidir (Hall, 1997:
258). Bu düzen, makro/küresel bağlamda Romanları Gaco/Öteki karşısına yerleştirirken, ye-rel bağlamda ve mahalle özelinde grup içi ayrışmalara sebebiyet vermektedir. Çünkü Roman kimliklenmesi hegemonik stereotiplerin/kalıp yargıların baskısı altında kurulmaktadır.
Sıra mahallesi Roman yerleşkesinde, kültürel kimlikleri ve yaşam biçimleri bakımın-dan uzlaşmazlık yaşayan büyük aileler mevcuttur. Anderson (1999), Philadelphia gettosunda gerçekleştirdiği “Sokağın Kodu” [Code of the Street] isimli çalışmasında, saygın (decent) ve norm-dışı değerler ya da sokağın değerlerini (street) benimsemiş aileler üzerinden benzer bir uzlaşmazlığı örneklemektedir. Anderson, saygın olarak tabir edilen ailelerin, kendilerini norm-dışı davranış örüntüleri gösteren ailelere referansla tanımladıklarını göstermiştir. Bu referanslardan başlıcalarını, ailelerin bağlı olduğu emek pazarının yapısı (formel ya da infor-mel), çocuklarına verdikleri öz-disiplin ve son olarak aile bireylerinin suç, şiddet, uyuşturucu
madde kullanımı gibi davranışlarla ilişkilenme ya da uzak durma yönündeki tutumlar oluş-turmaktadır. Anderson’a göre kültürel yaşam biçimlerini tanımlayan bu referanslar, “karşıt değer yönelimlerinden” kaynaklanmaktadır. Bazıları için çocuklarının iyi bir eğitim alması saygınlığı nitelerken, diğerleri açısından “beyaz davranarak”1 sokağın değerlerinden vazgeç-meyi ifade etmektedir (1999: 97).Sıra Mahallesindeki aileler arasında benzer bir ayrışma olduğu ve bu ayrışmanın kökensel anlatılara ilişkin kurulduğu gözlemlenmiştir.
Sıra mahallesi Romanları, gruplar arası farkları tarihsel/kökensel ayrımlar üzerinden be-lirlerken, “otantik” ya da “gerçek” Romanlığın inşasında üç söylemsel tema sivrilmektedir.
Bunlar, çalışma etiği değerlerinin benimsenmesi, cinsiyet ve cinselliği düzenleyici kuralların varlığı ve son olarak gettoya özgü kabul edilen norm-dışı davranışlardan uzak durmak olarak üç kategoriye ayrılabilir. Hepsinin özünde ahlaki bir duruşa işaret ettiği anlaşılan bu ayrımla-rın, Sıra mahallesine farklı zaman dilimlerinde göç eden Romanlar arasında meydana gelmiş gruplaşmalar ile örtüştüğü görülmüştür.
1923 mübadelesinde Selanik’ten Urla’ya gelen ilk Roman göçmenler, kendilerini Urla’nın yerlisi olarak tarif etmekte ve Urla belediyesi çalışanları tarafından da “ilk gelenler”
olarak adlandırılmaktadırlar. Hatta bazı görüşmelerde bu gruptan “yoğun asimile olanlar”
olarak bahsedildiği kaydedilmiştir. Mahalle ikinci göç dalgasını, 1980’li yılların sonuna doğ-ru, ağırlıklı olarak Kocaeli’nin Kandıra ilçesinden almıştır. İkinci göç dalgasını takiben başta Ankara olmak üzere Sıra Mahallesindeki Roman yerleşkesi, Türkiye’nin çeşitli şehirlerinden göç almaya devam etmiştir. İkinci göç çoğunlukla mahalle içerisinden insanların akraba ve tanıdıklarını davet etmeleriyle gerçekleşmiş olmasına rağmen ilk göçmenler sonradan gelen-lerden memnuniyetsizliklerini her fırsatta dile getirmişlerdir.
Bunlara gelin burda iş var, elektrik, su bedava dediler. Bunlar da doluştu hemen.
(E, 50c, 05.05.17)2
Grup-içi farkı kuran ayrımların, kültürel değerler ve ahlaki işaretçiler çerçevesinde ör-gütlendiği söylenebilir. Bu ayrımları işaretleyen değerlere bağlı davranmayanların, ‘ilk ge-lenler’ tarafından birer “leke” olarak tasvir edildiği görüşmüştür. Saha görüşmeleri esnasında bonzai3 etkisi altında bir gencin gerçekleşmekte olan sohbeti bölmesinin ardından bir görüş-meci “bunlar bize leke” demiştir. Leke kavramı ile ne kastettiği sorulduğunda, “bunların ha-reketleri, elalem bunların yaptıklarını gördüğünde hemen ‘Romanlar şöyle Romanlar böyle’
diyorlar” diyerek açıklamıştır. Diğer bir görüşmeci konuşmaya dâhil olarak, “şimdi bunlar kaldırımcılık (kap-kaç) yapar, bu ondan içeri girdi zaten. Bu yapar, insanlar Romanlar
diyorlar” diyerek açıklamıştır. Diğer bir görüşmeci konuşmaya dâhil olarak, “şimdi bunlar kaldırımcılık (kap-kaç) yapar, bu ondan içeri girdi zaten. Bu yapar, insanlar Romanlar