Ki2inin amaçlar$, ilgileri ve de#erleri do#rultusunda karar verme kapasitesi olarak tan$mlanan yeterlik, ayd$nlat$lm$2 onam$n önemli bir ön ko2uludur. T$p uygulamalar$nda hastan$n karar verme yeterli#inin belirlenmesi; özerkli#ine sayg$ duyulmas$n$ ve yarar$n$n gözetilmesini sa#lar. Karar verme yeterli#i bulunan hastalar, hekimin önerdi#i tedaviyi kabul veya ret hakk$na sahiptirler. Bununla birlikte özellikle baz$ hasta gruplar$nda karar verme yeterli#ine ili2kin sorunlarla s$kl$kla kar2$ kar2$ya kal$nabilmektedir. Son y$llarda psikiyatrik bozuklu#u olan hastalar, yeterlikleri en çok tart$2$lan ve bu konuda çal$2malar$n yürütüldü#ü hasta grubunu olu2turmaktad$r. Birçok ülkede psikiyatrik bozuklu#u olan hastalar$n haklar$na, tedavileri için ayd$nlat$lm$2 onamlar$n$n al$nmas$na, hangi ko2ullarda gönülsüz olarak tedavi edilebileceklerine ve hastanede yat$r$labileceklerine ili2kin yasal düzenlemeler ve rehberler olu2turulmu2tur. Bu düzenlemeler, hastan$n yeterli#inin belirlenmesi için yol gösterici olabilmekte ancak uygulamada sorunlar ya2anabilmektedir. Türkiye’de psikiyatrik bozuklu#u olan hastalar için bu tür düzenlemelerin ve rehberlerin henüz olu2turulmam$2 bulunmas$, yeterli#in belirlenmesini daha fazla zorla2t$rmakta, hastalar$n haklar$n$n ihlal edilebilece#i endi2esini ortaya ç$karmaktad$r.
Psikiyatrik bozuklu#u olan hastalar$n karar verme yeterli#ine ili2kin ara2t$rmalardan elde edilecek sonuçlar; konuyla ilgili düzenlemelerin olu2turulmas$nda yol gösterici olabilir ve alanda çal$2an uzmanlara rehberlik sa#layabilir.
Bu çal$2mada; farkl$ psikiyatrik bozukluk tan$s$ nedeniyle yatarak tedavi gören hastalar$n tedaviye karar verme yeterliklerini ara2t$rmay$ ve karar verme yeterlikleri ile sosyo-demografik özellikleri, klinik özellikleri ve klinik de#erlendirmeleri aras$ndaki ili2kiyi ortaya koymay$ amaçlad$k. Çal$2madan elde etti#imiz sonuçlara dayanarak da baz$ öneriler sunduk.
Tüm tan2 grubundaki hastalar2n yeterli7i de7erlendirildi7inde; hastalar$n tedavileriyle ilgili kararlar$ vermede k$smen yeterli olduklar$ belirlenmi2tir. Hastalar$n tümünün yetersiz olmamas$, psikiyatrik bozuklu#u olan hastalara herhangi bir tedavi ba2lamadan veya müdahale yap$lmadan önce, karar verme yeterliklerinin de#erlendirilmi2 olmas$n$n önemini ortaya koymaktad$r.
Tüm tan$ grubundaki hastalar; en fazla ilgili bilgileri anlamada, en az muhakeme etmede yeterlidirler. Hastalar$n en fazla tedavileriyle ilgili bilgileri anlad$klar$, yine tedaviyle ilgili bilgileri hastal$#a ili2kin bilgilere göre daha iyi de#erlendirdikleri saptanm$2t$r. Hastalar$n tedavileriyle ilgili bilgileri daha iyi anlamalar$n$n, bu bilgiyi daha iyi de#erlendirilmelerini sa#lad$#$ dü2ünülebilir. Bizim çal$2ma grubumuzdaki hastalar için hastal$#$ anlama ve de#erlendirmenin, tedaviyi anlama ve de#erlendirmeden daha problemli oldu#u görülmektedir. Çal$2ma kapsam$nda yap$lan görü2meler s$ras$nda hastalar$n daha çok tedavileriyle ilgili bilgileri merak ettikleri ve bu bilgilerle ilgili soru sorduklar$ gözlenmi2tir. Hastal$klar$n$n özelliklerinden çok tedavileriyle ilgili olmalar$n$n bu sonuçlar$n ortaya ç$kmas$na neden oldu#u söylenebilir.
Ayd$nlat$lm$2 onama ili2kin bilgileri anlamada, de#erlendirmede ve muhakeme etmede çok yeterli olmasalarda hastalar$n ço#u bir seçimde bulunabilmi2tir. Bu sonuç, psikiyatrik bozuklu#u olan hastalar$n karar verme yeterlikleri azalsada durumlar$ elverdi#i ölçüde bilgilendirilmeleri ve karar verme sürecine kat$lmalar$ gerekti#i görü2üne uygundur.
Farkl2 hastal2k tan2 gruplar2nda yer alan hastalar2n yeterli7i kar32la3t2r2ld272nda; sadece de#erlendirme yeterliklerinde anlaml$ bir fark ortaya ç$km$2t$r. Karar verme yeterli#ini belirlemek üzere kulland$#$m$z arac$n de#erlendirme bölümünde; hastalar$n hastal$klar$n$ kabul edip etmediklerine ve tedavilerinin yararl$ olup olmayaca#$na ili2kin dü2ünceleri ile bunlara ili2kin sunduklar$ nedenler sorgulanmaktad$r. Psikotik bozukluk tan$ grubunda yer alan hastalar$n de#erlendirme yeterli#i, di#er hastal$k tan$ gruplar$ndaki hastalara göre daha fazla azalm$2t$r. De#erlendirme d$2$nda dört tan$ grubunda yer alan hastalar, benzer 2ekilde kendilerine anlat$lan bilgileri anlam$2 ve muhakeme etmi2lerdir. Dolay$s$yla bu sonuçlar$m$z sadece hastal$k tan$s$na göre hastan$n karar verme
yeterli#inin belirlenmesinin uygun olmad$#$ görü2ünü desteklemektedir. Hastal$k tan$s$na bak$lmaks$z$n her hastan$n karar verme yeterli#inin ayr$ de#erlendirilmesi uygun olacakt$r.
Karar verme yeterli7ini etkileyen tek sosyo-demografik özellik, hastalar$n yaln$z ya da birisiyle birlikte ya2amas$d$r. Yaln$z ya2ayan hastalar kendilerine anlat$lan bilgileri muhakeme etmede, birlikte ya2ayan hastalara göre daha yeterlidir. Hastalar$n ya2$, cinsiyeti, e#itim süresi, bir i2te çal$2$p çal$2mama durumu ile çal$2ma süresi ise karar verme yeterlikleriyle ili2kili de#ildir. Özellikle hastalar$n ya2$, e#itim süresi ve seviyeleri ile karar verme yeterlikleri aras$ndaki ili2kiyi ara2t$ran farkl$ çal$2ma sonuçlar$ bulunmaktad$r (Appelbaum et al. 1998; Wong et al. 2005; Fraguas et al. 2007). Bu nedenle sosyo-demografik özelliklerin hastan$n karar verme yeterli#inde etkili olup olmad$#$ konusunda planlanacak daha ayr$nt$l$ çal$2malar, konunun aç$kl$#a kavu2turulmas$nda yard$mc$ olabilir.
Hastal$k tan$ grubu d$2$nda karar verme yeterli7ini etkileyen klinik özellikler, hastan$n hastaneye yat$2 say$s$ ve yat$2 2eklidir. lk defa hastaneye yatan hastalar kendilerine anlat$lan bilgileri muhakeme etmede, iki kez ve üzerinde hastanede yatan hastalara göre daha yeterlidir. Hastaneye yat$2 say$s$ndaki art$2; hastalar$n muhakeme yeterli#ini olumsuz yönde etkilerken, anlama ve de#erlendirme yeterliklerini ise etkilememektedir. Hastan$n hastaneye yat$2 2ekli; anlama, de#erlendirme ve muhakeme yeterliklerinin tümüyle ili2kilidir. Servise gönüllü olarak yatan hastalar, gönülsüz olarak yat$r$lan hastalara göre tedaviye karar vermede daha yeterlidir. Psikiyatrik bozuklu#u olan hastalarda karar verme yeterli#ine ili2kin tart$2malar da özellikle hasta hastaneye yatmak istemedi#inde veya tedaviyi reddetti#inde ön plana ç$kmaktad$r. Bu nedenle gönülsüz olarak ve birden fazla say$da servise yatan hastalar$n karar verme yeterli#inin daha dikkatli de#erlendirilmesi uygun olacakt$r. Yap$lan bir çal$2mada hastalara sa#lanan ilave e#itimlerin tedaviye karar verme yeterliklerini artt$rd$#$ belirlenmi2tir (Lapid et al. 2003). Buna dayanarak karar vermede yetersiz olan hastalar$n bilgilenmelerine yönelik daha fazla çaba gösterilmesi ve ilave e#itimin karar verme yeterli#i üzerindeki etkisini de#erlendiren çal$2malar$n yap$lmas$ da önerilebilir.
Hastalar$n klinik özelliklerinden hastal$k süresi, daha önce tedavi görüp- görmeme, adli vaka olup-olmama ve suç i2leme durumlar$ ile suicid/homisid riski, karar verme yeterliklerinde etkili de#ildir. Bu özelliklerden son üçü hastan$n tehlikelilik durumuna ili2kin genel bir bilgi elde etmek amac$yla ara2t$rd$#$m$z de#i2kenlerdir. Elde etti#imiz sonuçlar; etik kodlarda ve baz$ ülkelerin yasalar$nda psikiyatrik bozuklu#u olan hastalar$n zorla tedavi edilmelerinde, tehlikelili#i ba#lay$c$ tek kriter kabul etmeyen anlay$2a uygun görünmektedir (Large et al. 2008; Stefano and Ducci, 2008).
Karar verme yeterli7ini etkileyen klinik de7erlendirmeler incelendi7inde, ço#unun hastalar$n karar verme yeterlikleriyle ili2kili oldu#u görülmü2tür. Hastal$k 2iddeti artt$kça hastalar$n ilgili bilgiyi de#erlendirme ve muhakeme etme yeterlikleri azalmaktad$r. Bununla birlikte hastal$#$n ve belirtilerinin 2iddetli olmas$, hastalar$n anlama yeterliklerinde ise etkili olmamaktad$r. Hastalar$n bili2sel i2lem becerileri karar verme yeterli#inin tüm alt bölümleriyle ili2kilidir. Dikkat, bellek ve yönelim gibi bili2sel i2lem becerileri bozulmayan hastalar; ilgili bilgiyi daha iyi anlamakta, de#erlendirmekte ve muhakeme etmektedirler. Buna ba#l$ olarak da tedavileriyle ilgili kararlar$ vermede daha yeterlidirler. Hastalar$n içgörüleri de karar verme yeterliklerinde anlaml$ bir fark$n ortaya ç$kmas$na neden olmu2tur. Hastal$#$n$n ve tedaviye gereksinimi oldu#unun fark$nda olan hastalar tedavileriyle ilgili kararlar$ vermede daha yeterlidir. Hastalar$n i2levsellik düzeyleri karar verme yeterliklerini etkileyen di#er bir klinik de#erlendirmedir. Psikolojik, sosyal ve mesleki i2levsellik düzeyleri artt$kça hastalar, tedaviye karar vermede daha yeterli olmaktad$r.
Hastal$k psikopatolojisi ile hastalar$n karar verme yeterlikleri aras$nda ili2ki bulunmam$2t$r. Hastalar$n ilgili bilgiyi anlamalar$nda, de#erlendirmelerinde ve muhakeme etmelerinde hastal$k belirtilerinin düzeyi ve da#$l$m$ etkin bir rol oynamam$2t$r. Yap$lan çal$2malarda bu konuya ili2kin birbirinden farkl$ sonuçlara ula2$lmakla birlikte, hastal$k psikopatolojisi ile karar verme yeterli#i aras$nda ili2ki oldu#unu gösteren çal$2malar daha fazlad$r (Wong et al. 2005; Palmer and Jeste, 2006; Candilis et al. 2008; Rutledge et al. 2008). Bu çal$2malarda, kulland$#$m$z yöntemden farkl$ olarak hastal$k psikopatolojisi tan$ya özgü ölçeklerle ve hekim
taraf$ndan de#erlendirilmi2tir. Çal$2mam$zda ise hastal$k psikopatolojisi tüm hastal$k tan$ gruplar$nda ayn$ ölçekle de#erlendirilmi2 ve de#erlendirme hastan$n kendisi taraf$ndan yap$lm$2t$r. Çal$2ma yöntemlerindeki farkl$l$klara ba#l$ olarak benzer bir sonuçla kar2$la2mad$#$m$z dü2ünülebilir.
Çal$2mam$zda; hastal$k psikopatolojisi d$2$nda kalan tüm klinik de#erlendirmeler, hastalar$n karar verme yeterliklerini etkilemektedir. Bask$n olan görü2e göre klinik de#erlendirmeler karar verme yeterli#ini do#rudan ölçemez. Ancak yap$lan çal$2malar$n ço#unda benzer sonuçlara ula2$lm$2t$r ve karar verme yeterli#inin belirli düzeyde bili2sel becerileri gerektirdi#i konusunda fikir birli#i bulunmaktad$r. Bu nedenle karar verme yeterli#inin de#erlendirilmesinde hastal$k belirti 2iddetinin, hastan$n bili2sel i2lem becerilerinin, içgörü ve i2levsellik düzeyinin de dikkate al$nmas$ önerilebilir.
Hastan$n araç kullan$larak yap$lan yeterlik de#erlendirmesi ile hasta vekilinin, psikiyatri uzman$n$n ve hem2irenin yeterlik de#erlendirmeleri aras$nda anlaml$ bir ili2ki bulunmaktad$r. Arac$n karar vermede yeterli olarak de#erlendirdi#i hastalar$; vekiller, uzman ve hem2ire de yeterli bulmu2tur. Bu nedenle hastan$n karar verme yeterli#inin de#erlendirilmesi sürecine hastan$n de#erleri ve beklentileri hakk$nda bilgi sa#layabilecek hasta yak$nlar$n$n, hastayla ilgili klinik bilgi sa#layabilecek hem2ire ve hekim gibi sa#l$k personelinin kat$lmas$ önerilebilir. Hastan$n yeterli#ine ili2kin bir karar verilmeden önce özellikle hastan$n karar verme yeterli#i konusunda çeli2kide kal$nd$#$nda, hasta yak$nlar$ndan ve hastaya bak$m veren sa#l$k personelinden görü2 al$nmas$ olas$ yanl$2 de#erlendirmeleri önleyebilir. Çal$2ma sonucumuz; son y$llarda hekim, hastaya bak$m veren sa#l$k çal$2anlar$ ve hastay$ tan$yan yak$nlardan olu2an bir ekip taraf$ndan hastan$n karar verme yeterli#inin de#erlendirmesini öneren yakla2$ma uygundur.
Çal$2mam$zda kulland$#$m$z MacCAT-T, hastalar$n tedaviye karar verme yeterli#ini de#erlendirmek üzere geli2tirilen araçlardan biridir. Elde etti#imiz sonuçlara göre hastalar$n bu araç kullan$larak yap$lan yeterlik de#erlendirmeleri ile psikiyatri uzman$ taraf$ndan yap$lan de#erlendirme ve klinik de#erlendirmeler aras$nda ili2ki bulunmaktad$r. Ayr$ca arac$n alt bölümleri aras$nda da güçlü bir ili2kinin olmas$ Türkiye’de ilk defa kullan$lan bu arac$n psikiyatrik bozuklu#u olan
hastalar$n yeterli#inin belirlenmesinde uygun oldu#unu göstermektedir. Arac$n uygulanmas$nda; öncelikle ilgili bilginin hastaya aç$klanmas$ gerekmekte, ard$ndan hastan$n bu bilgiyi anlamas$, de#erlendirmesi ve muhakeme etmesi ile bu bilgi do#rultusunda seçimini ifade etmesi de#erlendirilmektedir. Bu ba#lamda araç; ayd$nlat$lm$2 onam$n tüm unsurlar$na ili2kin de#erlendirme sa#lamakta ve hastan$n verdi#i karar$n ayd$nlat$lm$2 bir karar olmas$na olanak tan$maktad$r. Çal$2ma kapsam$nda yap$lan hasta görü2melerinde; hastalar, hastal$klar$ ve tedavileri hakk$nda daha fazla bilgi edinmek istediklerini belirtmi2ler, arac$n uygulanmas$ s$ras$nda yap$lan görü2melerden memnun kald$klar$n$ ifade etmi2lerdir. Çal$2ma sonuçlar$m$z; yar$dan fazlas$ hastaneye en az ikinci defa yatm$2 olan, büyük ço#unlu#u daha önce psikiyatrik tedavi alm$2 bulunan ve yar$ya yak$n$ ilgili bilgiyi anlamada yeterli olan hastalar$n hastal$klar$ süresince yeterince bilgi alamad$klar$n$ dü2ündürmektedir. MacCAT-T, ayr$nt$l$ alt bölümleri ile hastalar$n bu beklentilerine yan$t verebilecek bir rehberlik sa#layabilir ve hastalar$n bilgilendirilmemelerinden do#acak hak ihlallerinin önlenmesine yard$mc$ olabilir.
T$p fakültelerinde özellikle psikiyatri alan$nda olmak üzere mezuniyet sonras$ e#itim programlar$nda hastan$n ayd$nlat$lmas$ ve karar verme yeterli#inin de#erlendirilmesine yönelik e#itim programlar$n$n düzenlenmesi, bu konuda ya2anan sorunlar$n çözümüne katk$da bulunabilir. Hasta yeterli#inin belirlenmesinde güçlük çekilen durumlarda ise etik dan$2manl$k hizmetlerinin süreklilik kazanmas$, yeterli#i de#erlendirecek ekip içinde etik uzman$n yer almas$ önerilebilir.
Çal$2mam$z psikiyatrik bozukluk nedeniyle bir psikiyatri klini#inde yatarak tedavi gören belirli say$da hasta üzerinde yürütülmü2tür. Farkl$ merkezlerde, farkl$ tan$ gruplar$nda ve daha fazla say$da hasta ile MacCAT-T kullan$larak yürütülecek çal$2ma sonuçlar$ndan daha ayr$nt$l$ bilgi sa#lanabilir. Bununla birlikte sonuçlar$m$z$n tümü birlikte de#erlendirildi#inde; Türkiye’de psikiyatrik bozuklu#u olan hastalar$n haklar$n$ korumaya yönelik geli2mi2 ülkelerdekine benzer yasal düzenlemelere gereksinim bulundu#u görülmektedir. Yap$lacak düzenlemeler ve bunlar$n uygulamaya aktar$lmas$ için olu2turulacak rehberlerde, karar verme yeterli#inin belirlenmesine ve psikiyatrik bozuklu#u olan hastalar$n tedavi edilme ko2ullar$na ili2kin ayr$nt$lar yer almal$d$r.
KAY AKLAR
Ambrosini D.L., Crocker, A.G. (2007). Psychiatric advance directives and the right to refuse treatment in Canada. Can J Psychiatry. 52: 397-402.
Amerikan Psikiyatri Birli#i Mental Bozukluklar$n Tan$sal ve Say$msal El Kitab$ (DSM-IV). (1994). Çev.: Ertu#rul Köro#lu. Ankara: Hekimler Yay$n Birli#i.
Andreou, C. (2008). Making a clean break: addiction and ulysses contracts. Bioethics. 22 (1): 25-31.
Appelbaum, B.C., Appelbaum, P.S., Grisso, T. (1998). Competence to consent to voluntary psychiatric hospitalization: a test of standard proposed by APA. Psychiatric
Services. 49 (9): 1193-1196.
Appelbaum, P.S. (2004). Commentary: willingness and competence of depressed and schizophrenic inpatients to consent to research. J Am Acad Psychiatry Law. 32: 144- 147.
Appelbaum, P.S. (2007). Assessment of patients’ competence to consent to treatment. &ew
England Journal of Medicine. 357 (18): 1834-1840.
Appelbaum, P.S., Grisso, T. (1995). The MacArthur Treatment Competence Study I. Mental illness and competence to consent to treatment. Law and Human Behavior. 19 (2): 105-126.
Appelbaum, P.S., Grisso, T., Frank, E., O’Donnell, S., Kupfer, D.J. (1999). Competence of depressed patients for consent to research. Am J Psychiatry. 156: 1380-1384.
Appelbaum, P.S., Redlich, A. (2006). Impact of decisional capacity on the use of leverage to encourage treatment adherence. Community Mental Health Journal. 42 (2): 121-130. Arikan, R., Appelbaum, P.S., Sercan, M., Türkcan, S., Satmis, N., Polat, A. (2007). Civil commitment in Turkey: reflection on a bill drafted by psychiatrists. International
Journal of Law and Psychiatry. 30: 29-35.
Atkinson, J. M. (2004). Ulysses’ crew or circe? the implications of advance directives in mental health for psychiatrists. Psychiatric Bulletin. 28: 3-4.
Aydemir, Ö., Köro#lu, E. (2006). Psikiyatride Kullan$lan Klinik Ölçekler. Ankara: Hekimler Yay$n Birli#i. p: 289-293.
Ayd$nlat$lm$2 R$za Yönetmelik Tasla#$, (2008). 25 Kas$m 2008 [hastahaklari@saglik.gov.tr]. Al$c$: [raay@kocaeli.edu.tr]. Bali Bildirgesi, (1995). Eri2im: 7ubat 2009.
[http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=6581].
Barton, C.D., Mallik, H.S., Orr, W.B., Janofsky, J.S. (1996). Clinicians’ judgement of capacity of nursing home patients to give informed consent. Psychiatric Services. 47: 956-960.
Beauchamp, T.L. (1997). Informed consent. In: Medical Ethics. Ed.: R.M. Veatch. 2nd ed. Boston: Jones and Bartlett Publishers. p.: 185-208.
Beauchamp, T.L., Childress, J.F. (2009). Principles of Biomedical Ethics. 6th ed. New York: Oxford University Press. p.: 99-148.
Bellhouse, J., Holland, A. (2001). Decision-making capacity in adults: its assessment in clinical practice. Advances in Psychiatric Treatment. 7: 294-301.
Benaroyo, L., Widdershoven, G. (2004). Competence in mental health care: a hermeneutic perspective. Health Care Analysis. 12 (4): 295-306.
Berghmans, R.L.P. (2001). Capacity and consent. Psychiatry. 14: 491-499.
Berghmans, R., Dickenson, D., Meulen, R.T. (2004). Mental capacity: in search of alternative perspectives. Health Care Analysis. 12 (4): 251-263.
Biyoloji ve T$bb$n Uygulanmas$ Bak$m$ndan nsan Haklar$ ve nsan Haysiyetinin Korunmas$ Sözle2mesi: nsan Haklar$ ve Biyot$p Sözle2mesi, (1997). Eri2im: 7ubat 2009. [http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=6582].
Breden, T.M., Vollmann, J. (2004). The cognitive based approach of capacity assessment in psychiatry: a philosophical critique of the MacCAT-T. Health Care Analysis. 12 (4): 273-283.
Buchanan, A. (2004). Mental capacity, legal competence and consent to treatment. J R Soc
Med. 97: 415-420.
Cairns, R., Maddock, C., Buchanan, A., David, A.S., Hayward, P., Richardson, G., Szmukler, G., Hotoph, M. (2005a). Prevelance and predictors of mental incapacity in psychiatric in-patients. British Journal of Psychiatry. 187: 379-385.
Cairns, R., Maddock, C., Buchanan, A., David, A.S., Hayward, P., Richardson, G., Szmukler, G., Hotoph, M. (2005b). Reliability of mental capacity assessments in psychiatric in-patients. British Journal of Psychiatry. 187: 372-378.
Cale, G.S. (1999). Risk-related standards of competence continuing the debate over risk related standards of competence. Bioethics. 13 (2): 131-148.
Candilis, P.J., Fletcher, K.E., Geppert, C.M.A., Lidz, C.W., Appelbaum, P.S. (2008). A direct comparison of research decision-making capacity: schizophrenia / schizoaffective, medically ill and non-ill subjects. Schizophrenia Research. 99: 350- 358.
Candilis, P.J., Geppert, C.M.A., Fletcher, K.E., Lidz, C.W., Appelbaum, P.S. (2006). Willingness of subject with thought disorder to participate in research.
Schizophrenia Bulletin. 32 (1): 159-165.
Carpenter, W.T., Gold, J.M., Lahti, A.C., Queern, C.A., Conley, R.R., Bartko, J.J., Kovnick, J., Appelbaum, P.S. (2000). Decisional capacity for informed consent in schizophrenia research. Arch Gen Psychiat. 57: 533-538.
Casarett, D.J., Karlawish, J.H.T., Hirschman, K.B. (2003). Identifying ambulatory cancer patients at risk of impaired capacity to consent to research. Pain Symptom Manage. 26: 615-624.
Charland, L.C. (2002). Cynthia’s dilemma: consenting to heroin prescription. The American
Journal of Bioethics. 2 (2): 37-47.
Cooper, V.G., Zapf, P.A. (2003). Predictor variables in competency to stand trial decisions.
Law and Human Behavior. 27 (4): 423-436.
Culver, C.M., Gert, B. (1990). The inadequacy of incompetence. The Milbank Quarterly. 68 (4): 619-643.
Da#, I. (1991). Belirti tarama listesinin (SCL-90-R) üniversite ö#rencileri için geçerli#i ve güvenirli#i. Türk Psikiyatri Dergisi. 2: 5-12.
Dank$, D., Dilbaz, N., Okay, .T., Telci, 7. (2007). 7izofreni tan$s$ olan hastalarda içgörünün aile öyküsü, pozitif ve negatif belirtilerle ili2kisi. Türk Psikiyatri Dergisi. 18 (2): 129-136.
Dekkers, W.J.M. (2001). Autonomy and dependence: chronic physical illness and decision- making capacity. Medicine, Health Care and Philosophy. 4: 185-192.
Drane, J.F. (1985). The many faces of competency. The Hastings Center Report. 15 (2): 17- 21.
Dunn, L.B., Palmer, B.W., Appelbaum, P.S., Saks, E.R., Aarons, G.A., Jeste, D.V. (2007). Prevalence and correlates of adequate performance on a measure of abilities related to decisional capacity: differences among three standards for the MacCAT-CR in patients with schizophrenia. Schizophrenia Research. 89: 110-118.
Dunn, L.B., Nowrangi, M.A, Palmer, B.W., Jeste, D.V., Saks, E.R. (2006). Assessing decisional capacity for clinical research or treatment: a review of instruments. Am J
Psychiatry. 163 (8): 1323-1334.
Elbogen, E.B., Swanson, J.W., Appelbaum, P.S. (2007). Competence to complete psychiatric advance directives: effects of facilitated decision making. Law Hum Behav. 31: 275- 289.
Ernst, M., Grant, S.J., London, E.D., Contoreggi, C.S., Kimes, A.S., Spurgeon, L. (2003). Decision making in adolescents with behavior disorders and adults with substance abuse. Am J Psychiatry. 160: 33-40.
Ersoy, M.A., Varan, A. (2007). Ruhsal hastal$klarda çselle2tirilmi2 Damgalanma Ölçe#i Türkçe formunun güvenilirlik ve geçerlik çal$2mas$. Türk Psikiyatri Dergisi. 18 (2): 163-171.
Ersoy, N. (1994). Klinik eti#in önemli bir sorunu: ayd$nlat$lm$2 onam. Türkiye Klinikleri J
Med Ethics. 2 (3): 131-136.
Ertürk¸ A.Ç. (2002). Frans$zca - Türkçe / Türkçe – Frans$zca Bilge Büyük Sözlük. 4. Bask$. Ankara: Öz - El Matbaas$. s.: 58, 122.
Etchells, E., Darzins, P., Silberfeld, M., Singer, P.A., McKenny, J., Naglie, G., Katz, M. Guyatt, G.H., Molloy, W., Strang, D. (1999). Assessment of patient capacity to consent to treatment. J Gen Intern Med. 14: 27-34.
Etchells, E., Sharpe, G., Elliott, C., Singer, P.A. (1996). Bioethics for clinicians: capacity.
Can Med Assoc J. 155 (6): 657-661.
Evans, J.D., Heaton, R.K., Paulsen, J.S., Palmer, B.W., Patterson T., Jeste, D.V. (2003). The relationship of neuropsychological abilities to specific domains of functional capacity in older schizophrenia patients. Biol Psychiatry. 53: 422-430.
Eyler, L.T., Jeste, D.V. (2006). Enhancing the informed consent process: a conceptual overview. Beh. Sci. Law. 24: 553-568.
Eyler, L.T., Mirzakhanian, H., Jeste, D.V. (2005). A preliminary study of interactive questioning methods to assess and improve understanding of informed consent among patients with schizophrenia. Schizophrenia Research. 75: 193-198.
Feinberg, L.F., Whitlatch, C.J. (2001). Are persons with cognitive impairment able to state consistent choices. The Gerontologist. 41 (3): 374-382.
Fisk, J.D., Beattie, B.L., Donnelly, M. (2007). Ethical considerations for decision making for treatment and research participation. Alzheimer’s & Dementia. 3: 411-417.
Fitten, L.J., Lusky, R., Hamann, C. (1990). Assessing treatment decision making capacity in elderly nursing home residents. Journal of The American Geriatrics Society. 38 (10): 1097-1104.
Flory, J., Emanuel, E. (2004). Interventions to improve research participants’ understanding in informed consent for research: a systematic review. JAMA. 292(13): 1593-1601. Folstein, M.F., Folstein, S.E., McHugh, P.R. (1975). ‘Mini-Mental State’ a practical method
for grading the cognitive state of patients for the clinician. J. Psychiat. Res. 12 (3): 189-198.
Fraguas, D., García-Solano, F., Chapela, E., Terán, S., Peña, J.J., Calcedo - Barba, A. (2007). Do psychiatric patients improve their competency to consent to hospitalization after admission? A prospective study in an acute inpatient ward. General Hospital
Psychiatry. 29: 54-62.
Ganzini, L., Volicer, L., Nelson, W., Derse, A. (2003). Pitfalls in assessment of decision- making capacity. Psychosomatics. 44: 237-243.
Ganzini, L., Volicer, L., Nelson, W.A., Fox, E. (2004). Ten myths about decision-making capacity. Journal of the American Medical Directors Association. July/August: 263- 267.
Ghormly, C.M.O. (2004). Neuropsychological Impairment and Competent Informed Consent to Treatment Participation in People with Multiple Sclerosis and Depressed Inpatients. Doctora Thesis of Philosophy in the Dicipline of Clinical Psychology. The University of Tulsa The Graduate School. Tulsa-Oklahoma.
Glare, G.W. (2006). Oxford Latin Dictionary. Italy: Oxford University Press.
Glass, K.C. (1997). Refining definitions and devising instruments: two decades of assessing mental competence. International Journal of Law and Psychiatry. 20: 1-29. Gremmen, I., Widdershoven, G., Beekman, A., Zuijderhoudt, R., Sevenhuijsen, S. (2008).
Ulysses arrangements in psychiatry: a matter of good care. J. Med. Ethics. 34: 77-80. Grisso, T., Appelbaum, P.S. (1991). Mentally ill and non-mentally ill patients’ abilities to
understand informed consent disclosures for medication: preliminary data. Law and
Human Behavior. 15: 377-388.
Grisso, T., Appelbaum P.S. (1995a). Comparison of standards for assessing patients’ capacities to make treatment decisions. American Journal of Psychiatry. 152: 1033- 1037.
Grisso, T., Appelbaum, P.S. (1995b). The MacArthur Treatment Competence study II. Measures of abilities related to competence to consent to treatment. Law and Human