Özal’ın Orta Doğu’ya yaklaşımı üzerine yapılan çalışmalar daha ziyade ekonomiye vurgu yapmakta Türkiye ile bölge ülkeleri arasındaki ticari ilişkileri artırmayı amaçlayan girişimler olarak değerlendirilmektedir; oysa ekonomi ile ilişkisi kopuk olmamakla beraber Özal’ın Orta Doğu barışının sağlanmasına yönelik girişimleri de olmuştur.
Turgut Özal’ın döneminde, 70’li yılların ikinci yarısından itibaren başlayan bögedeki ülkeler ile iktisadi ilişkilerin geliştirilmesi politikası sürdürülmüştür. Özal’ın bölgedeki ilgisini çeken konu, petrol zengini ülkelerdeki oluşan maddi birikimdir. Özal bölgedeki 15 milyonluk nüfusa sahip ülkelerin üretim artılarının 30-40 milyar dolarlar civarında olduğunu düşünüyordu, dolayısıyla meseleye ciddi önem vermiştir. Özal’a göre, Türkiye Ortadoğu’daki ülkelerle ilişkisini geliştirmeli ve bölgenin lider ülkesi konumuna yerleşmelidir. Bu sayede Türkiye, Batı için çok daha önemli bir ülke olabilecektir. Özal verdiği bir röportajda, şöyle demektedir: “Hâlbuki birçok İslam ülkesi var. Biz bu ülkelerin liderliğini yapacağız ve kendimizi Batı için daha önemli bir duruma getireceğiz”278. Dolayısıyla, Özal Ortadoğu’yla olan ilişkileri, Batıya alternatif
olarak değil, tam tersi Türkiye’yi Batı dünyasında daha da iyi bir yere getirebilecek bir araç olarak görmüştür.
Barış Suyu Projesi, Özal’ın hem ekonomi merkezli dış politika yaklaşımına çarpıcı bir örnek hem de Türkiye’yi uluslararası politikada bulunduğu edilgen konumdan etken bir aktör pozisyonuna yükseltme çabasının göstergesidir.
276 Kara, a.g.e., s. 167 277 Kara, a.g.e., s. 168 278 Ertosun, a.g.e., s.307,
70
Bu proje ile ciddi su sıkıntısı çeken ve aralarında önemli siyasi sorunlar bulunan Orta Doğu ülkeleri, Türkiye’den gelecek su boru hattı ile bir bağımlılık ilişkisine girecekler bu ilişki aralarındaki çatışmaların da sonlanmasını sağlayacak fikriyatına dayanmakta idi. 1980’lerin ortalarında hazırlanan bir ABD istihbarat raporuna göre suların paylaşımı sorununun savaşa dönüşmesi ihtimali yüksek 10 bölgenin çoğu Orta Doğu’da bulunmaktaydı. Sorunun büyüklüğüne işaretle BM 80’li yılları “Su Arzı On Yılı” ilan etmiştir. Özal, savaş nedeni olabilecek suyun, iş birliği ve barış sağlamakta bir araca dönüştürülmesi öngörüsünde bulunmuştur. Özal’ın ekonomik karşılıklı bağımlılık anlayışının ürünü olan bu yaklaşım şu sözlerinde ifadesini bulmaktadır: “Bu bir ekonomik hadisedir. Su verirseniz, eninde sonunda anlaşırsınız. O da beni kendisine bağlamak için, belki petrol verir. Belki tabii gaz verir. O, boruları çeker. Birbirimize bağımlı olduğumuz zaman kavga etmeyiz. Kavganın yerini dostluk alır, ticaret alır”279.
Özal, projenin uluslararası platformada gündeme gelerek kabul görmesi için büyük çaba harcamış ancak projenin hayata geçmesi finansmanı ile ilgili sorun aşılamadığı için mümkün olamamıştır. Bu kapsamda büyüklüğe sahip bir proje bölgede Türkiye dışında finans gücü olan bir ülkeyle ve ABD’nin desteğini alarak hayata geçebilirdi. Özal, daha sonra bunun farkına vararak destek arayışına girmişse de bu girişim, “Türkiye’nin projesi” olmaya mahkûm olmuştur. Projenin gerçekleşememe nedenlerinden biri de Arap devletleri ile İsrail’in konumu arasındaki dengenin sağlanamamasıdır. Arapların muhalefeti üzerine İsrail dışarıda bırakılınca proje, çıkış noktası olan “karşılıklı bağımlılık” prensibi havada kalmıştır. En önemli nedenin Türkiye’nin, suyun alıcısı olan Arap devletlerinin kaygılarını giderememesi ve barışın sağlanması konusunda alıcı ülkelere yeterli güven ihdas edememesi olduğu çeşitli kaynaklarca dile getirilmektedir. Arap ülkeleri, Fırat ve Dicle sularının paylaşımı konusunda zaten sorun yaşarken aynı konuda bir bağımlılık ilişkisine girmeyi doğru bulmamışlar, güç dengesinin de Türkiye lehine değişmesini istememişlerdir. Sonuç itibariyle Özal’ın Orta Doğu barışına yönelik getirdiği perspektif Türk dış politikasında önemli bazı değişimler sağlamakla birlikte kendisinin döneminde sonuç alınamamıştır280.
Özal yurt dışı gezilerinde de Ortadoğu ülkelerine büyük önem vermiştir. Başbakan olduğu ilk iki yılda, gittiği 20 ülkeden 11’i Ortadoğu ülkesidir. Özal’ın bu politikası aslında 24 Ocak 1980’tarihindeki ekonomik kararlar neticesinde dışa dönük iktisat kavramı çerçevesinde gerçekleşmiştir. Bu tarihten sonra Türkiye’nin
279 Ertosun, s.204.
71
Ortadoğu ülkeleriyle ticareti yükselişe geçmiştir. Türkiye, 1979 yılında 2,261 milyar dolar bölgeye ihracat yapar iken, 1983’te, bu rakam 5,28 milyar dolar olmuş, 1985’te de 7958 milyar dolara yükselmiştir. Ortadoğu’ya yapılan ihracatın, Türkiye toplam ihracatına oranı ise 1979’da %17,1, 1982’de %44’2 ve 1985’te %40 gibi yüksek değerlere ulaşmıştır. Ancak Irak-İran Savaşı’nın bitmesi ve petrol fiyatlarındaki azalma nedeniyle bu bölgeye olan ihracat’ta düşüş yaşanacaktır. Bu gelişmelerden sonra, Türkiye uluslararası ticaretini geliştirmek amacıyla Avrupa Topluluğuna yönelecektir281
Türkiye 1954-62 arası Cezayir’in Fransa’ya karşı verdiği bağımsızlık mücadelesi süresince, 1958’de BM’deki oylamalarda Cezayir’i desteklememiştir. Özal, 4 Şubat 1985’te Cezayir’e gerçekleştirdiği bir gezide, bu politikadan dolayı Cezayir’den özür dilemiştir282.
Turgut Özal, İran-Irak Savaşında pragmatik bir dış siyaset izlemiştir. Savaş boyunca ‘aktif tarafsızlık’ ismiyle açıklanan savaşan taraflara eşit uzaklıkta durmayı öngören bir siyaset takip etmiştir. Hem iki tarafla olan ekonomik ilişkilerinin zarar görmemesini hedeflemiştir hem de taraflara ihtiyaç duydukları malları satmak suretiyle ihracatını artırmayı hedeflemiştir. Türkiye, İran’dan Irak- Türkiye arasındaki Kerkük - Yumurtalık Petrol Boru Hattı’na saldırmamasını ve Türk mallarının Harbur gümrük kapısından geçişini engellememesini istemiştir. Aynı zamanda, Türkiye Irak’tan, Türkiye İran arasındaki ticaret açısından önemli olan demir yoluna zarar vermemesini istemiştir. Sonuç olarak, Türkiye’nin Ortadoğu’ya olan ihracatının artmasında bu iki ülkeyle olan ticari ilişkiler önemli olmuştur. Türkiye’nin Irak’a olan ihracatı, Türkiye’nin Ortadoğu’ya olan toplam ihracatının, 1980’de %21,3’ü iken, 1981’de bu oran %29,4’ü ve 1984’te ise %37,7’si kadar olmuştur. Iran’ın Türkiye’nin bölgeye olan ihracatındaki payı çok daha yüksek olmuştur. Bu oran 1980 yılında %13,4 iken, 1983’te %44,4’e yükselmiş ve 1985’te ise %33,8 olmuştur283.
İran, savaş sırasında Türkiye’ye, Irak petrol boru hattını kapatırsa, bedava petrol verebileceğini açıklamıştır. Fakat Türkiye, taraflar arasındaki dengeyi bozmak istememiş ve kendisinin aktif tarafsızlık ilkesini değiştirmeyi tercih etmemiştir. Savaş sırasında, Türkiye ve Irak arasında ikinci bir boru hattı yapılmıştır.1990 yılında Irak’ın –Saddam Hükümeti’nin- Kuveyt’i işgal etmesi ile ortaya çıkan Körfez Savaşı’nın Ortadoğu’nun tüm yapısını değiştirdiğini söylemek mümkündür. Bu
281 Ertosun, a.g.e., s.307-308
282 Ramazan Gözen, Türk Dış Politikası Barış Vizyonu, Palme Yayınları, Ankara, 2006,
s.155
72
savaşın hemen ertesinde Sovyetler Birliği’nin dağılması dünyanın yeni bir yapılanma sürecine girdiğinin en önemli göstergesidir. Bu bağlamda Arap Birliği düşüncesi rafa kalkmasa da epeyce zayıflamıştır. Türkiye’nin bu savaşta Amerika’yı desteklemesi dönemin Cumhurbaşkanı olan Turgut Özal’ın ‘aktif müdahale’ istemi ile söz konusu olmuştur ancak klasik yaklaşım ekolünü savunan Süleyman Demirel’in karşı çıkması Özal’ın elini zayıflatmış, amaç ve istemlerini yerine getirememiştir. Aslında Özal bu savaştaki önemli aktörlerden biri olmayı isteyerek Türkiye’nin çekingenliğini üzerinden atmasını ve kazanan tarafta olmasını sağlamaya çalışmıştır. Eğer süreç Özal’ın istediği gibi işleseydi Türkiye’nin Ortadoğu’ya yayılması söz konusu olabilecekti 284.
Türkiye bu dönemde savaşın verdiği politik konjonktürü avantaja çevirmekten çekinmemiştir. Bu dönemde Türkiye’nin komşularının rahatsız olduğu GAP projesi’nin yapımına hız verilmiştir285.