Atatürk’ün Türk Dünyasına ilişkin çok önemli öngörüleri ve vasiyetleri vardır; Sovyetler Birliği’ndeki esir Türklerin gelecekte özgürlüklerini kazanacaklarını ve Türkiye’nin de buna hazır olması gerektiğini söylemiştir. 1900’lerin başında yaşamış Hüseyin Cavit, Mağcan Cumabay, Ahmet Cevdet gibi edebiyatçı ve entelektüellerin bıraktığı mirasın kültürel bir süreklilik sağladığı da yadsınamaz. Gaspıralı İsmail’in “dilde, fikirde, iş te birlik”şiarı ile çıkardığı Tercüman Gazetesi bütün Türk ve Müslüman dünyasında yakınlaştırıcı bir etki sağlamıştır. Osmanlıcılık ve İslamcılık’ın yanı sıra Türkçülük ideolojisinin de Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında kültürel sürekliliğin, kültürel bağların devam ettirilmesindeki etkisi büyüktür. Bu ülkelerde yaşayanların hafızalarında izleri olan önemli tarihi olaylar ve kişilikler, “seçilmiş acılar ve zaferler”in de bağlayıcı etkisi vardır. Kültürel ilişkilerdeki sürekliliği sağlayan pek çok unsur olmakla birlikte ortak dil, ortak kültürel miras en önemlileridir.
Türkiye’de ve Türk Cumhuriyetlerinde milli eğitimin bir parçası olarak öğretilen Cengizhan’dan Attila’ya, Kaşgarlı Mahmud’tan Hoca Ahmet Yesevi’ye, Dede Korkut’tan Köroğlu’na atalarımız ve ortak kahramanlarımız aramızdaki sağlam köprülerdir. Kökleri binlerce yıl gerilere kadar inen zengin bir kültürel miras ve paylaşılan ortak değerler, Türk halkları arasındaki gönül bağlarını sağlam tutmaktadır.
362 Kara, a.g.e., s.185 363 Kara, a.g.e., s.189
92
Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri’nin bağımsızlıklarını tanıyan ilk devlet olması sembolik açıdan da olsa önemlidir. Henüz Sovyetler Birliği dağılmadan Mart 1991’de Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın Moskova’ya ve Orta Asya’ya yaptığı seyahatin hafızalarda derin izler bıraktığını biliyoruz. Özal vefatından önce de 10 günlük Orta Asya Seyahatine çıkmıştı. Bu seyahat Türkiye’ye olan olumlu bakış açısını daha da belirginleştirmiştir. Bugün bile bölge halkı Türkiye’den ilk akla gelen kişi olarak Turgut Özal’ı hatırlamaktadır.364
Devlet başkanları arasında 1992 yılında başlatılan zirvelerin, hükümetler ve bakanlıklar arasındaki temasların, kültürel ortaklığı güçlendirme konusunda kararlık taşıdığı görülmüştür. Bu kapsamda 1992’de başlatılan Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirveleri çok önemlidir. 3 Ekim 2009’da Nahcivan Zirvesi’nde Türk Konseyi’nin kurulması karara bağlanmış, Türk Birliği’ne doğru büyük bir adım atılmıştır. TÜRKSOY devlet başkanları zirvelerinin önemli kazanımlarından biridir.
1992 yılında önce İstanbul’da toplanan Kültür Bakanları, yıl sonunda Bakü’de tekrar bir toplantı gerçekleştirmişlerdir. Ortak geleceğin inşası ana temalı bu toplantıda birbirinden ayrıştırılmış kültür dünyasının bütünlüğünün sağlanmasına ilişkin kararlar alınmıştır. 12 Temmuz 1993 yılında Almaatı’da toplanan Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye, Türkmenistan ve Özbekistan Kültür Bakanları; ortak kültürün araştırılması, tanıtılması ve yeni kuşakların kendi değerlerine sahip çıkarak kardeşlik duygularıyla yetiştirilmesi amacıyla TÜRKSOY’un kuruluş anlaşmasını imzalamışlardır. TÜRKSOY, Türk Dünyası’nın UNESCO’su olarak tanımlanarak amacı; çeşitliliğin zenginlik kabul edildiği ortak Türk kültürünü dünyaya tanıtmak olarak belirlenmiştir.
TÜRKSOY, kuruluşunun ilk yıllarında ideolojik farklılığın getirdiği yabancılaşmayı ortadan kaldırmaya yönelik faaliyetlerde bulunmuştur. Bu faaliyetler arasında Manas’ın bininci yılı kutlamaları, Nevruz geleneğinin Türk Dünyasının ortak bayramı olarak yeniden canlandırılması, Türkiye’de pek tanınmayan Abay, Abdullah Tukay, Muhtar Avazov gibi düşünürleri anma toplantıları düzenlenmesi, sanatçıların ve kültür insanlarının bir araya geldiği pek çok faaliyet gerçekleştirilmiştir.365
364 Bağımsızlıklarının 20. Yılında Türk Cumhuriyetleri Azerbaycan • Kazakistan • Kırgızistan •
Özbekistan • Türkmenistan Uluslararası Toplantı 05-06 Ekim 2011 - Ankara Konuşmalar, S.143.
365 Bağımsızlıklarının 20. Yılında Türk Cumhuriyetleri Azerbaycan • Kazakistan • Kırgızistan •
Özbekistan • Türkmenistan Uluslararası Toplantı 05-06 Ekim 2011 - Ankara Konuşmalar, S.146.
93
Türk Cumhuriyetleri ile kültürel bağlar hem özel sektör hem de devlet kanalıyla sanat, basın, kültür ve eğitim dallarında gerçekleşmiştir. Devletlerarası ilişkileri başlıca, Kültür Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, TRT, TİKA, ve YÖK tarafından yapılmıştır.
Kültürel anlamda yapılan aktiviteler için gerekli olan kaynak çoğunlukla Türkiye’den sağlanmıştır366.
Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Türkmenistan ve Kırgısistan dini, kültürü, dili ve kökleri en çok birbirine benzeyen ülkelerdir. Türkiye’nin bu cumhuriyetler ile olan bağlantıları ortak kültür ve dil tabanlı olduğu için, bu ülkelerin bağımsızlıklarının ilkgünlerinden itibaren Türkiye, kültürel bağların güçlenmesi adına adımlar atmıştır367.
Öncelikle, bu ülkeler ilk bağımsızlıklarını kazandıkları tarihte, Kasım 1991’de Marmara Üniversitesinde, Çağdaş Türk Alfabesi paneli toplanmıştır. Buna yakın bir toplantı da, önce Kültür Bakanı ve Milli Eğitim Bakanları liderliğinde düzenlenmiş ve sonrasında Dışişleri Bakalnlığı tarafından 1993 yılında düzenlenmiştir. Bu panellerde verilen kararara göre, eğer ortak bir alfabe belirlenir ise, bu Latin alfabesi olacaktı368.
Temmuz 1993’te Kültür Bakanlığı ve Milli Eğitim bakanlığı önderliğinde TÜRKSOY (Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi) programı oluşturulmuş ve Latin harfleriyle yazımın artırılması yönünde çalışmalar yapılmıştır. Sonuçta, bu yeni ülkeler ile olan kültürel bağlar güçlendirilmeye çalışılmıştır369.
Mart 1993’te Antalya’da ilk Türk Kurulayı gerçekleştirilmiştir. Rus tarafı bu toplantıları endişe ile karşıladıklarını açıklamakla beraber, bu toplantıları Türkiye ekseninde birleşmek amacıyla tertiplenen ideolojik paneller olarak değerlendirmişlerdir370.
366AigerimShilibekova, 1990 Sonrası Türkiye Orta Asya İlişkileri, der. Hasret Çomak ve
Caner Sancaktar, Türk Dış Politikasında Yeni Yönelimler, Beta, İstanbul, 2013, s. 484
367 A. AhatAndıcan, Osmanlıdan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, Doğan Egmont
Yayımcılık, istanbul, 2009, s. 522-523
368Yüksel Kavak ve Gülsün Atanur Baskan, Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri, Türk ve Akraba
Topluluklarına Yönelik Eğitim Politika ve Uygulamaları, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, sayı 20, s.92-103, 2001, s. 94
369 Kavak ve Baskan, a.g.m., s.94 370Kara, a.g.e., s.189
94
3.5. Türk Cumhuriyetleri ile Oluşturulan İkili Siyasi, Ekonomik ve Kültürel