Siyasi birliğini geç tamamlayan ve geliĢen sanayisi için sömürge arayan Ġtalya, 29 Eylül 1911 tarihinde Osmanlı Devleti‟nin Kuzey Afrika‟daki son toprağı olan Trablusgarp‟a saldırmıĢtır. Böylece Trablusgarp Harbi baĢlamıĢtır. Harbin baĢlamasında çok boyutlu nedenlerin etkili olduğu görülmektedir. ġöyle ki; Ġtalya‟nın geliĢen sanayisi için sömürge arayıĢı içerisinde bulunması, 1896 yılındaki HabeĢistan‟da aldığı yenilgiyi telafi etmek istemesi, Osmanlı Devleti‟nin siyasi, ekonomik ve askeri durumu, mevcut uluslararası ortam yani Ġtalya‟nın Ġngiltere, Fransa ve Rusya‟nın desteğini sağlaması ve Trablusgarp‟ın coğrafi konumu (Ġtalya‟nın tam karĢısında uygun bir konumda bulunması) savaĢın çıkmasına neden olmuĢtur.40 Ġtalya; Osmanlı Devleti tarafından Trablusgarp‟taki halkın geri bırakıldığını, Trablusgarp‟taki Ġtalyan çıkarlarının gözetilmediğini iddia ederek Osmanlı Devleti‟ne bir nota vererek Trablusgarp ve Bingazi‟nin kendisine verilmesini istemiĢtir.41
Verdiği notanın reddedilmesi üzerine de Osmanlı Devleti‟ne savaĢ açmıĢtır.42 Böylece, Trablusgarp Harbi resmen baĢlamıĢtır.
Bu tarihlerde Mısır Ġngilizlerin, Tunus ve Cezayir‟de 19. yüzyılda Fransızların eline geçmiĢ olduğundan; Trablusgarp ile Osmanlı Devleti‟nin herhangi bir kara sınırı kalmamıĢtır. Dolayısıyla Mısır üzerinden ya da Tunus ve Cezayir üzerinden gizlice yapılacak sevkiyatlar dıĢında Osmanlı ordusunun bu bölgeye yardım götürmesi oldukça
38 Rifat Uçarol, Hava Harp Okulu Tarihçesi, Hava Harp Okulu Basımevi, Ġstanbul, 1974, ss.19-20. 39
Keyüsk, a.g.e., ss.104-110.
40 Yusuf Hikmet Bayur, Türk Ġnkılâbı Tarihi, c.I, TTK Yayınları, Ankara, 1940, ss.56-60. 41 Tanin Gazetesi, “Ġtalya‟nın Ültimatomu”, 29 Eylül 1911, S.1104.
42 Tanin Gazetesi, “Bab-ı Ali‟nin 29 Eylül 1911 Tarihli Cevabi Notası”, Tanin Gazetesi, “Ġlan-ı Harp
sınırlıydı.43
Ġki ülke ordusunun deniz güçleri mukayese edildiğinde ise durum Osmanlı ordusu açısından çok daha sıkıntı vericiydi.44
Ġtalya, Trablusgarp Harbi‟nden yaklaĢık bir yıl önce askerî hazırlıklarına baĢlamıĢ, bu kapsamda 100.000‟e yakın asker toplamıĢ ve bütün deniz kuvvetlerini ihtiyatlarda dâhil olmak üzere seferber etmiĢtir. Neticede Ġtalya hazırlıklarını tamamladıktan sonra, ilk olarak Trablusgarp‟a saldırmıĢtır. Ardından Tobruk, Derne ve Bingazi‟ye asker çıkarmıĢtır. Bu sırada Osmanlı Devleti‟nin bölgede 3.500 civarında askeri vardır. Özellikle ülkenin değiĢik bölgelerinde sürmekte olan ayaklanmalar dolayısıyla Trablusgarp Harbi için gerekli hazırlıklar yapılamamıĢtır. Ġtalyan ordusu, donanmasının gücü sayesinde denizleri kontrol altına alarak hızlı bir Ģekilde Libya kıyılarına yerleĢmiĢtir. Osmanlı Devleti, Ġtalya‟nın bu hareketi karĢısında hemen batılı devletlere baĢvurarak, arabuluculuk yapmalarını ve savaĢı durdurmalarını istemiĢtir. Ancak, bu devletler savaĢ karĢısında tarafsız kalacaklarını ilan etmiĢlerdir. Bu durum Osmanlı Devleti‟nin mevcut savaĢta Ġtalya ile tek baĢına kalmasına yol açmıĢtır.45
Trablusgarp Harbi çerçevesinde Ġtalyan ordusu tarafından ilk kez harp bölgesine yeni harp aracı olarak tayyareler getirilmiĢtir.46 Ayrıca, Ġtalyanlar bölgeye getirdikleri balonlar
ile etkili olmuĢlardır. Bu duruma karĢılık herhangi bir balon ve tayyaresi bulunmayan Osmanlı ordusu, Avrupa‟dan balon ve tayyare temin etme giriĢimlerinde bulunmuĢtur. Ġtalyan ordusunda 22‟si Fransız yapımı olmak üzere toplam 28 adet tayyare vardır. Bu tayyarelerden dokuzu Trablusgarp‟a, “Trablus 11‟inci Tayyare Filosu” adı altında, YüzbaĢı Carlo Piazza kumandasında gönderilmiĢtir. Daha sonra Bingazi‟de Ġtalyanlar tarafından ikinci bir hava filosu kurulmuĢtur. Bu esnada her biri dört tayyareden oluĢan diğer iki filo Derne ve Tobruk‟ta görev yapmıĢtır.47
Ġtalyanlar tarafından Trablusgarp‟a getirilen tayyareler ilk kez 22 Ekim 1911 tarihinde Osmanlı birliklerinin tespiti için kullanılmaya baĢlamıĢtır. Anılan tarihte, Ġtalyan
43 Abdurrahman Çaycı, Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911), Atatürk Üniversitesi
Basımevi, Erzurum, 1970, ss.63-65.
44 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, Ġstanbul, 1985, ss.347-352. 45 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, Ġstanbul, 2000, s.428.
46 Keith Robbins, Birinci Dünya SavaĢı, (Türkçesi: Müfit Günay), Dost Kitabevi, Ankara, 2005, s.104. 47
Tayyareci Carlo Piazza, Bleriot XI48 marka tayyaresi ile Osmanlı ordusunun Aziziye
KıĢlası üzerinde uçarak, Osmanlı kuvvetlerinin yerlerini tespit etmiĢtir. Böylece yapılan hava keĢfi ile dünya tarihinde ilk kez hava harp görevi icra edilmiĢtir.49
25 Ekim 1911 tarihinde Ġtalyan Tayyareci Ricardo Moizo tarafından Ayn-Zarah bölgesinde yapılan hava keĢfi sırasında, Osmanlı birlikleri tarafından açılan tüfek ateĢi sonucu tayyare isabet almıĢtır. Tayyarenin yere iniĢi sonrasında kanatlarından birinde üç kurĢun deliği sayılmıĢtır. Böylece anılan tarihte dünyada ilk kez Osmanlı askerleri tarafından hava savunma görevi gerçekleĢtirilmiĢtir. Tayyarelerin isabet alması keĢif faaliyetlerinin, yüksek irtifalardan yapılmasına yol açmıĢtır. Bu durum, hava keĢif faaliyetlerinin güvenilirliğini tehlikeye sokmuĢtur. Çünkü yüksek irtifadan yapılan hava keĢifleri, çalılık ve ağaçların birlik veya kuvvet olarak zannedilmesine etki etmiĢtir.50
28 Ekim 1911 tarihinde dünya tarihinde ilk kez bir tayyare, Ġtalyan savaĢ gemisine topçu tanzimi yaptırmıĢtır. Ancak, tayyare ile harp gemileri arasında telsiz gibi bir haberleĢme aracı olmadığı için bu faaliyetten istenilen verim alınamamıĢtır. Bu görev daha sonra Ġtalyan balonları tarafından yapılacaktır.51
1 Kasım 1911‟de ise bir baĢka Ġtalyan Tayyareci Teğmen Gavotti dünyada ilk defa biri Ayn Zara‟ya, üçü de Tacura‟ya olmak üzere yerden 800 metre yükseklikten bomba atmıĢtır. Bombalar tayyareden tayyareci tarafından, piminin diĢiyle sökülmesi suretiyle aĢağıya bırakılmıĢtır.52
Havadan bomba atılması, zayiattan çok psikolojik anlamda panik yaratması nedeniyle etkili olmuĢtur.
Ġtalyanlar Trablusgarp Harbi baĢında umduklarının aksine kıyı bölgelerden iç bölgelere ilerleyememiĢlerdir. Bu durumun yaĢanmasında bölgeye gönüllü giderek, yerli halkın örgütlenmesinde etkili olan BinbaĢı Enver Bey ve YüzbaĢı Mustafa Kemal Bey
48 Bleriot XI Uçağı: KeĢif ve eğitim uçağıdır. BeĢ adet iki kiĢilik keĢif, üç adet tek kiĢilik Bleriot eğitim uçağı
envantere girmiĢtir. Ġki kiĢilik uçaklara “Vatan”, “Muavenet-i Milliye”, Tarık Bin Ziyad”, “Ertuğrul” ve “Edremit” isimleri verilmiĢtir. Ġki uçak harp öncesinde elden çıkmıĢtır. Tarık Bin Ziyad ve Edremit Bleriot‟ları Kafkas Cephesi‟nde bulunan III. Ordu‟ya gönderilirken Ruslar tarafından içinde bulundukları gemi ile birlikte batırılmıĢtır. Ertuğrul isimli Bleriot ise Çanakkale Cephesi‟nden Ġstanbul‟a gelirken denize düĢmüĢtür.
49
Orhan Koloğlu, “Ġlk Havacılık SavaĢı”, Tarih ve Toplum, c.9, S.50, ĠletiĢim Yayıncılık, Ġstanbul, 1988, s.114.
50 Kurter, c.I, s.59. 51 Vagnini, a.g.e., s.105. 52
(Atatürk) gibi genç subayların büyük bir etkisi olmuĢtur.53
Ġtalyanlar bölgedeki baĢarısızlıklarını gizlemek için 5 Kasım 1911 tarihinde Trablusgarp ve Bingazi‟nin ilhak edildiğini açıklamıĢtır.54
Osmanlı Hükümeti Ġtalya‟nın ilhak kararını 7 Kasım 1911 tarihinde 1856 Paris AntlaĢması ve 1878 Berlin AntlaĢması‟na aykırı olduğu gerekçesiyle protesto etmiĢtir.55
Ġtalyanların Trablusgarp‟ta tayyare kullanması üzerine, bölgedeki kuvvetlerin Kumandanı olan Albay NeĢet Bey tarafından 12 Kasım 1911 tarihinde Ġstanbul‟a gönderilen bir telgrafla cephede tayyare kullanımının fayda sağlayacağı belirtilmiĢtir.56
Böylece tayyare talebi resmen gündeme getirilmiĢtir.
Osmanlı Devleti tayyarelere Trablusgarp Harbi‟nde ihtiyaç duymuĢ, Mahmut ġevket PaĢa da havadan Trablusgarp‟a ulaĢmak amacıyla tayyare ve balon temini için yoğun bir çalıĢma yapmıĢtır. Bu kapsamda Berlin ve Paris Askerî AtaĢelikleri aracılığıyla konunun araĢtırılması istenmiĢtir. Bunun üzerine Paris Askerî AtaĢe Vekili YüzbaĢı Süleyman Tevfik Bey, 12 Aralık 1911 tarihinde Harbiye Nezareti‟ne gönderdiği yazıda; Trablusgarp‟a gönderilmesi tasarlanan iki adet tek kiĢilik tayyarenin dört günde teslim olunacağını, tayyarelerde görev alacak yabancı tayyarecileri kiĢi baĢı beĢer bin Frank maaĢ ve emredildiğinde hayatlarını tehlikeye atacakları için her uçuĢta iki yüz Frank ilave ücret verilmek üzere anlaĢıldığı bildirilmiĢtir.57
Aynı dönemde Ġtalyan hava faaliyetleri devam etmiĢtir. 15 Aralık 1911‟de Ġtalyan Tayyareci Teğmen Roberti yaptığı hava keĢfi sırasında yerden açılan topçu ateĢi ile karĢı karĢıya kalmıĢtır. Bu olay Osmanlı ordusunda bulunan topların kundağının dikey duruma getirilerek tayyare topu olarak kullanılması ile gerçekleĢtirilmiĢtir. Böylece dünya tarihinde ilk kez top, uçaksavar olarak kullanılmıĢtır.58
53 Uçarol, a.g.e., s.428.
54 BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA), Yıldız Esas Evrakı’na Ek Kâmil PaĢa Evrakı (Y.EE.KP), Dos.:
86/35, Sıra No.:3449, s.2.
55 Mümtaz Onur Gürer, Ġtalyan Krallığı’nın Doğu Akdeniz Politikası (1861-1913), Ege Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġzmir, 2007, s.120.
56 Kural, a.g.e., s.135.
57 Genelkurmay ATASE Daire BaĢkanlığı ArĢivi (ATASE), Osmanlı Ġtalyan Harbi (OĠH), Kls.: 3, Dos.:
7/13, Fih.: 19; ATASE ArĢivi, OĠH, Kls.: 3, Dos.: 7/13, Fih.: 19-1.
58
Osmanlı Harbiye Nazırı Mahmut ġevket PaĢa 2 Ocak 1912 tarihinde Tarblusgarp‟a tayyare temini konusunda Paris‟teki bir tayyare Ģirketinin Ġstanbul temsilcisi olan Maks Bahman ile bir yükümlülük anlaĢması imzalanmıĢtır. Buna göre; tayyare Ģirketi Trablusgarp‟ta görev yapmak üzere iki tayyare, iki tayyareci, bir bakımcı personel ve tayyare yedek malzemesi ile yakıt vs. bulacaktır. Ayrıca, bu iki tayyaresi Tunus- Trablusgarp sınırından geçirerek, belli bir noktaya kadar nakledecektir. Osmanlı Devleti‟nin sözleĢmedeki hüküm ve talepleri yerine karĢılanmadığı takdirde sözleĢme iptal edilecektir.59
Trablusgarp Harbi devam ederken Osmanlı Hükümetinin bölgede kullanılmak üzere tayyare teminine yönelik talebi Paris Askeri AtaĢeliğinden karĢılık bulmuĢtur. Konu ile ilgili olarak 4 Ocak 1912 tarihinde Paris Askerî AtaĢeliğinden gönderilen yazıda; Deperdussin Tayyare Fabrikası‟nın kendilerine iki tayyare sipariĢi verilmesi durumunda, bu tayyareleri iki hafta içerisinde teslim edebilecekleri belirtilmiĢtir. Ayrıca, bu tayyarelerle Trablusgarp‟ta görev yapabilecek iki tayyareci bulunduğu, tayyarecilerle beraber görev yapacak tayyare makinistleri ile de anlaĢıldığı ifade edilmiĢtir. Ancak, havacıların harcırahlarının Osmanlı Hükümetine ait olduğu, tayyarecilerin ve tayyarelerin Tunus üzerinden Trablusgarp‟a geçecekleri, ancak bu giriĢimin riskler içerdiği beyan edilmiĢtir.60
Osmanlı Harbiye Nezareti 12 Ocak 1912 tarihinde Sadaret Makamı‟na gönderdiği yazı ile tayyare ve tayyareci teminine yönelik tespit edilen miktarın bütçeden ödenmesini talep etmiĢtir.61 Sadaret Makamı da Trablusgarp‟ta kullanılacak iki tayyare için 721.400
kuruĢ ödeneceğini Maliye Nezaretine 15 Ocak 1912 tarihinde bildirmiĢtir. Ayrıca, Mösyö Ganis adlı bir Alman vatandaĢının Osmanlı Hükümeti‟ne hediye ettiği bir tayyaresi Tunus‟a kadar kendisinin götüreceği ve yine kendisinin temin ettiği bir tayyareciye ödemeyi taahhüt etmiĢtir. Ancak tayyareciye ödenecek maaĢ ile Trablusgarp‟taki diğer masrafları için 752.900 kuruĢun Maliye Nezareti tarafından anılan kiĢiye ödenmesi
59 Kurter, c.I, s.62. 60 Kural, a.g.e., s.140. 61
istenmiĢtir.62 Maliye Nezareti, sadaret makamının talebini inceleyerek ödeneğin
çıkarılmasını onaylamıĢtır.63
Aynı dönemde Ġtalyanlar yerli halkın Osmanlı Devleti‟ni desteklemesini engellemek amacı ile dünyada ilk kez tayyarelerden bildiri atmak suretiyle keĢif ve bombardıman görevinin yanında tayyareler ile psikolojik harbin ilk örneklerini vermiĢtir.64
31 Ocak 1912 tarihinde YüzbaĢı Carlo Montu yerden açılan ateĢle yaralanarak, yerden atılan silahla yaralanan ilk kiĢi olmuĢtur.65
10 Mart 1912 tarihinde Ġtalyanlar P2 ve P3 güdümlü balonları ile Osmanlı mevzilerini bombalamıĢtır. Aynı tarihte Ġlk keĢif uçuĢunu yapan Piazza, bu kez tarihte ilk keĢif fotoğrafını çekerek yine bir baĢka ilki gerçekleĢtirmiĢtir. Tayyareci YüzbaĢı Piazza 13 Mart 1912 tarihinde yaptığı uçuĢ sırasında yerden açılan ateĢ sonucu yaralanmıĢtır.66
Ġtalyanlar, Tarblusgarp‟taki direniĢ sebebiyle iç bölgelere ilerleyemeyince Osmanlı Devleti‟ni barıĢa zorlamak amacı ile 18 Nisan 1912 tarihinde Çanakkale Boğazı‟nı bombalamıĢ, ardından da Rodos ve On Ġki Ada‟yı iĢgal etmiĢtir.67
Osmanlı Hükümeti, Trablusgarp‟ta tayyare ve balon kullanabilmek amacı ile Kurmay Yarbay Süreyya Bey‟i (Ġlmen) 15 Mayıs 1912 tarihinde Avrupa‟ya göndermiĢtir. Süreyya Bey; tayyare ve mühimmat temini için çalıĢmalar yapmıĢtır. Hatta Fransa‟dan temin edilen tayyare ve havacılar Cezayir‟deki Biskra‟ya kadar götürülmesine rağmen, tayyareci ve makinistlerin daha ileri gitmek istememesi ve Fransa Hükümetinin iki tayyareye el koyması nedeniyle giriĢimlerinden sonuç alamamıĢtır. Böylece Trablusgarp‟ta tayyare ve balon kullanmak mümkün olmamıĢtır.68
25 Ağustos 1912 tarihinde Ġtalyan Tayyareci Teğmen Piero Manzini, bir hava keĢfi sırasında tayyaresi ile denize düĢerek hayatını kaybetmiĢtir. Böylece dünya havacılık tarihinde harpte hayatını kaybeden ilk tayyareci olarak tarihe geçmiĢtir. 10 Eylül 1912
62 BOA, BEO, 3990.299243.001; BOA, BEO, 3990.299231.001. 63 BOA, BEO, 3990.299231.003.
64 BOA, BEO, 4061-304507-01; BOA, BEO, 4061-304507-02. 65
Koloğlu, a.g.e., s.23.
66 Süleyman Beyoğlu, “Türk Havacılığının DoğuĢ Yılları”, Havacılık Tarihi Sempozyumu 13/14 Aralık
2012, Hava Basımevi, Ankara, 2015, s.5.
67 Bayur, a.g.e., s.126. 68
tarihinde ise, Nieuport marka bir Ġtalyan tayyaresi arızalanarak Osmanlı hatları gerisine iniĢ yapmak zorunda kalmıĢtır. Tayyarenin tayyarecisi Ricardo Moizo ve onun kullandığı tayyare Osmanlı kuvvetlerinin eline geçmiĢtir. Ġtalyan tayyareci, Dünya tarihinde esir alınan ilk tayyareci olarak tarihe geçmiĢtir.69
6 Ekim 1912 tarihinde Moizo‟nun, Ġtalyanların elinde esir bulunan bir Osmanlı subayı ile değiĢtirilmesi için konu padiĢah V. Mehmet ReĢad‟a arz edilmiĢtir.70
Bu dönemde Balkanlarda harp çıkma ihtimali üzerine, Osmanlı Devleti Ġtalya ile barıĢ yapmak zorunda kalmıĢtır. Neticede 1912 yılı Ekim ayında Ġtalya ile anlaĢma yapılarak harbe son verilmiĢtir. Yapılan antlaĢma ile Trablusgarp ve Bingazi Ġtalyanlara bırakılmıĢtır. Böylece Osmanlı Devleti Kuzey Afrika‟daki son toprağını da kaybetmiĢtir.71
Ġtalyanlar Trablusgarp Harbi boyunca yüzlerce bomba atmıĢ ve toplam 712 uçuĢ görevi gerçekleĢtirerek, ilk kez tayyaresi savaĢ aracı olarak kullanmıĢtır. Böylece dünya savaĢ tarihinde önemli bir baĢlangıca imza atmıĢtır.72