Ticari iş kavramının sınırlarını esas itibariyle TTK’nın 3. maddesi çizmektedir. Fakat TTK’nın 19. maddesi de dikkate alınarak değerlendirme yapılmalıdır.
a. TTK 3’e Göre Ticari İş
aa. TTK’da Düzenlenen Hususlar
Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenen işler, başka hiçbir şart olmaksızın ticari iş sayılmaktadır (TTK m. 3). Burada işi veya işlemi yapanın tacir olup olmaması yahut ticari işletmeyi ilgilendirip ilgilendirmemesi önem taşımamaktadır86. Örneğin, kambiyo senetlerinden kaynaklanan uyuşmazlıklar87.
bb. Ticari İşletmeyi İlgilendiren İşlem ve Fiiller
TTK’da düzenlenen hususların yanısıra, bir ticari işletmeyi ilgilendiren bütün işlem ve fiiller de ticaridir (TTK m. 3). TTK’nın 3. maddesindeki “bir ticari işletmeyi ilgilendiren bütün işlem ve fiiller” ibaresini geniş yorumlamak gerekmektedir88. Bundan dolayı sadece bir ticari işletmenin taraf olduğu işlemleri değil, aynı zamanda bir ticari işletmenin konu olduğu işlemleri de kapsamalıdır89. Ticari işletmeyi ilgilendirmesi nedeniyle ticari sayılan işlemlere örnek olarak şunlar gösterilebilir90: Eczane (ticari
86 Arkan, s. 64; Arslanlı-Ticaret Hukuku, s. 14; Domaniç, s. 13;Mimaroğlu, s. 122;Karayalçın, s.
143;Poroy/Yasaman, s. 74, Nr. 99;Ülgen (Helvacı/Kendigelen/Kaya/Nomer Ertan), s. 64, Nr. 88.
87 “Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenen her konu ticari iş sayılır ve hakkında ticari hükümler
uygulanır. Kambiyo senetlerinin tanzimi, ciro ve tediye edilmesine ilişkin hususlarda TTK’nın 582- 735. maddelerinde düzenlenmiş olmakla, ticari iş sayılır.” 12. HD., 20.06.2011, E. 2010/31075, K.
2011/12490 (www.kazanci.com.tr-26.09.2015); “Takibin kambiyo senedine dayalı olarak yapıldığı
kambiyo senedi düzenlemenin borcun nedenine ve tarafların sıfatına bakılmaksızın, ticari iş sayılır.” 12. HD., 15.2.1990, E. 1989/13870, K. 1990/1273 (www.kazanci.com.tr- 26.09.2015).
88 Arkan, s. 64; Ülgen (Helvacı/Kendigelen/Kaya/Nomer Ertan), s. 64, Nr. 89.
89 Arkan, s. 65; Karahan, Sami: Ticari İşletme Hukuku, Konya 2013, s. 47;Aynı yönde Yargıtay
kararı da vardır: “Bir tacirin ticari bir işlemi kolaylaştırmak için yaptığı veya ona bağlı bulunan
fer’i bir takım işlemleri dahi ticari işlerden sayılır.” 19. HD., 23.9.1993, E. 1992/6322, K.
1993/5769 (YKD, 1994, C. 20, S. 3, s. 441).
19 işletme) olarak kullanılmak amacıyla yer kiralanması91, ticari işletmede çalışan işçilerle hizmet sözleşmesi yapılması, sinemanın (ticari işletme) badana ettirilmesi92, ticari işletmeyi ilgilendiren bir uyuşmazlık için avukata vekalet verilmesi.
TTK’nın 3. maddesinin açık ifadesinin karşısında, ticari işletme ile ilgili bir haksız fiil de ticari iş sayılacaktır93.
b. Ticari İş Karinesi
Ticari iş karinesi TTK m. 19/1’de düzenleme altına alınmıştır. Bu düzenlemeye göre, bir tacirin borçlarının ticari olması asıldır. Ancak gerçek kişi bir tacir, işlemi yaptığı anda bunun ticari işletmesiyle ilgili olmadığını diğer tarafa açıkça bildirdiği veya işin ticari sayılmasına durum elverişli olmadığı takdirde borç adi sayılır. Örneğin, bir fabrikatörün, evinde kullanılmak üzere buzdolabı satın alması ticari iş sayılmaz94. TTK’nın m. 19/1. fıkrasının ikinci cümlesi bu hükmü koyarken açıkça “gerçek kişi bir
91 “Eczane bir ticari işletme olup bu yerin eczane olarak kiralanması kiracı davalı yönünden ticari iş
niteliğindedir ve sözleşme davacı içinde ticari iş sayılır.” 13. HD., 27.11.1978, E. 1978/4863, K.
1978/5001 (YKD, 1979, C. 5, S. 10, s. 1464).
92 “Davalıların sinemalarının davacı tarafından boyanıp badana edilmesi, TTK’nın 3. ve 12.
maddeleri hükümlerine göre, “ticari iş” niteliğindedir. Bu itibarla bu iş, TTK’nın 21/f. son hükmüne göre davacı için de ticari iş sayılır ve ticari temerrüt faizi yürütülür.” TD., 8.11.1968, E.
1968/1320, K. 1968/5879 (Doğanay-Şerh, s. 58, dn. 40).
93 Atalı, s. 64; Eriş, Gönen: Gerekçeli-Açıklamalı-İçtihatlı 6335 Sayılı Kanunla Güncellenmiş Yeni
TTK Hükümlerine Göre Ticari işletme ve Şirketler, C. I, Ankara 2013, s. 323; Karayalçın, s. 144; Poroy/Yasaman, s.76, Nr. 102; Aynı yönde HGK kararı da vardır: “TTK’nın 3. maddesi, ticari
işletme yönünden düzenleme getirmiştir. Ticari işletmenin her türlü eylemi başka bir anlatımla muamelesi (sözleşme) veya haksız eylemi ticari işletme yönünden ticaridir. Haksız fiil ticari işletmenin faaliyetinin icrası sırasında ika edilmiş olabilir. Örneğin, nakliye şirketine ait kamyonun yayaya çarpması, fabrika atık sularının veya çıkardığı zehirli dumanların komşu tarım alanlarına zarar vermesi halleri. Bu hallerde zarar görenin kişiliği önemli değildir. Zarar veren veya zarardan sorumlu olan tacirdir.” HGK, 23.1.2002, E. 2002/4-12, K. 2002/6 (www.kazanci.com.tr-
27.09.2015).
94 “Manifatura ticaretiyle iştigal eden davacının kendi evi için davalıdan satın aldığı buzdolabının
ahiren ayıplı çıkması nedeniyle satış bedelinin istirdadı isteğidir. Bir davanın ticari dava olabilmesi için TTK. 21/f.1’de açıklandığı gibi, yapılan muamelenin ticari işletme ile ilgili olması veya işin ticari sayılmasına halin icabı müsait bulunması gerekir. Olayda davacının evinin ihtiyacını karşılamak maksadıyla davalıdan buzdolabı almış olması, onun ticari işletmesiyle ilgili olmadığı gibi bu alım-satım işinin ticari sayılmasına halin icabı da müsait bulunmamaktadır.”
20 tacir” ifadesine yer verdiğinden, tüzel kişi tacirler bu kapsama dahil değildir. Zira, tüzel kişi tacirlerin adi alanları yoktur, bütün işlemleri ticaridir95.
c. Bir Taraf İçin Ticari Sayılan İşler
TTK’nın m. 19/2. fıkrasına göre taraflardan yalnız biri için ticari nitelikte olan sözleşmeler, kanunda aksine hüküm bulunmadıkça, diğeri için de ticari iş sayılır. Örneğin, bir tacir ile memur arasında yapılan satış sözleşmesi, sözleşmenin memur olan tarafı için de ticari nitelikte olacaktır96. TTK’nın m. 19/2. fıkrası hükmü, bir taraf için ticari, diğer taraf için adi mahiyette bir sözleşmeden doğabilecek uyuşmazlığı tacir olmayanlar aleyhine çözümlemiştir97. Tabi ki bu durum sadece sözleşmeler hakkında söz konusu olacaktır98. Dolayısıyla taraflar arasındaki ilişki bir haksız fiil veya sebepsiz zenginleşmeden kaynaklanıyorsa, TTK m. 19/2. fıkrası hükmünün uygulanması mümkün değildir.
Yukarıda belirttiğimiz gibi, ticari iş ve ticari dava kavramları tamamen farklı ölçütlere göre düzenleme altına alınmıştır. Bundan dolayı, aralarındaki sözleşmeden dolayı diğer taraf için de ticari sayılan işlemlerle ilgili uyuşmazlıklar ticari dava konusu olmayacaktır. Ancak, bir sözleşmeden kaynaklanan uyuşmazlığın ticari dava
95 Bozer, s. 60; Doğanay-Şerh, s. 58; Karahan, s. 48; Karayalçın, s. 145; Poroy/Yasaman, s. 76,
Nr. 102; Bu hususta ETTK’nın gerekçesinde; “Bir tacirin akit ve borçlarının ticari olması asıldır. Bu kaidenin tacir sıfatını haiz olan tüzel kişiler için hiçbir istisnası yoktur. Çünkü, ister ticari ortaklıklar, ister sair iktisadi teşekküller bahis mevzuu olsun, bu gibi tüzel kişilerin haiz oldukları istifade ve istimal ehliyeti, iktisadi konusu ile mahduttur. Binaenaleyh, bu gibi tüzel kişilerin hiçbir adi faaliyet sahası yoktur” şeklinde ifade edilmiştir. Bkz.: Çevik, s. 112; Aynı yönde Yargıtay’ın kararı da vardır: “…yasa koyucu, sadece gerçek kişi tacirleri öngörmesine rağmen ve dolayısıyla
tüzel kişi tacirler bu kuralın dışında kalmasına, tüzel kişiler için her türlü işlemin ticari sayılmasının gerekmesine ve tacir olan tüzel kişilerin özel işlemleri olamayacağına göre, tüzel kişilerin tüm işlemlerinin istisnasız olarak ticari sayılması gerekir.” 11. HD., 29.12.1997, E.
1997/8979, K. 1997/9841 (www.kazanci.com.tr-27.09.2015).
96 Arkan, s. 66-67; Ülgen (Helvacı/Kendigelen/Kaya/Nomer Ertan), s. 65, Nr. 91.
97 Arkan, s. 67; Arslanlı-Ticaret Hukuku, s. 23; Atalı, s. 67; Karayalçın, s. 145; Çamoğlu, s. 1047. 98 “…taraflar arasındaki uyuşmazlık, istisna sözleşmesinden kaynaklanmaktadır. TTK’nın 12/3.
maddesine göre her çeşit imal ve inşa işleri ile uğraşan müesseseler ticarethane sayılmaktadır. Yine aynı yasanın 21. maddesinin son fıkrasına göre ise, taraflardan biri için ticari iş mahiyetinde olan mukavelelerin, diğeri için de ticari iş niteliğinde olacağı belirtilmiştir.” 15. HD., 4.3.1980, E.
21 oluşturabilmesi için, söz konusu sözleşmenin, her iki tarafın ticari işletmesiyle ilgili olması gerekir99.
Sonuç olarak, bir ticari işin ticari dava olabilmesi için; a) TTK'da düzenlenen hususlardan kaynaklanması, b) Her iki tarafın ticari işletmesini ilgilendiren ticari işlerden olması gerekmektedir. Taraflardan yalnız birinin ticari işletmesini ilgilendiren hususlar ticari işe vücut verse dahi ticari davaya vücut vermeyecektir.
IV. TİCARİ DAVALAR 1. Genel Olarak
TTK’nın 4. maddesine bakıldığında ticari davaları nitelikleri bakımından mutlak ticari davalar, nisbi ticari davalar ve herhangi bir ticari işletmeyi ilgilendirmesi şartıyla ticari sayılan davalar şeklinde üçe ayırabiliriz. Bir davanın ticari dava sayılmasında, tarafların sıfatına bakılmaksızın sadece uyuşmazlığın ticari niteliği kıstas teşkil ediyorsa mutlak ticari dava; tarafların tacir sıfatı ve uyuşmazlığın tarafların ticari işletmelerini ilgilendirmesi kıstası ele alınıyorsa nisbî ticari dava söz konusu olur.
2. Mutlak Ticari Davalar
Mutlak ticari davaları, TTK gereği mutlak ticari davalar ve özel kanun gereği mutlak ticari davalar şeklinde incelemek uygun olacaktır.
A. Türk Ticaret Kanunu Gereği Mutlak Ticari Davalar