Temel Yetenek Kavramının Tanımı ve Kapsamı

Porter’ın Beş Güç Modeli’nin dış çevreye, Kaynak Tabanlı Yönetim Modeli’nin ise işletmenin iç çevresine daha fazla önem vermesi, strateji oluşturmada alternatif bir modelin oluşturulma arayışına neden olmuştur. İşletme kaynaklarının ve yeteneklerinin önemi hiçbir dönem yadsınmamakla beraber, özellikle son yıllarda dünya çapında meydana gelen önemli gelişmeler, işletmelerin sahip olduğu en önemli rehberin kendi yetenek ve birikimleri olacağı inancını doğrulamıştır. Özellikle bu dönemde Gary Hamel ve C.K. Prahalad, “bireysel beceri dizileri ve örgüt birimleri arasındaki öğrenme toplamı” olarak tanımladıkları temel yetenek kavramıyla, işletme kaynaklarına ve yeteneklerine ve bunların kullanımına yeni bir boyut getirmişlerdir.65 Böylelikle, içinde bulunduğumuz 2000’li yıllar, temel yetenek ve yetenek tabanlı stratejiler için tam bir yükseliş dönemi olmuştur.

Temel yetenek ve benzeri kavramlar, birçok strateji oluşturma teorilerinde yer almaktadır. Bu teorileri kaynak tabanlı (Penrose 1959; Wernerfelt 1984; Barney 1991), yetenek tabanlı (Henderson ve Cockburn 1994; Danneels 2007), öğrenme tabanlı (Senge 1990; Levinthal ve March 1993; Lei vd., 1996), bilgi tabanlı (Grant 1996; Spender 1996), ve dinamik yetenek tabanlı (Teece vd., 1997; Eisendort ve Martin 2000) olarak sıralayabiliriz. Bu teorilere katkıda bulunan araştırmacılar, yetenek kavramını kendi görüşlerine yakın ve paralel olarak tanımlamışlardır. Dolayısıyla, tanımlamalarda temel yeteneğin farklı boyutları ortaya konmuştur. Tablo 1.3’te yetenek teorileri ile ilgili farklı tanımlamalar ve terimler özetlenmektedir.

65

Tablo 1.3: Temel Yetenek ve Diğer Yetenek Kavramları

Yetenek Kategorisi Tanımı

Temel Yetenek

Genellikle, firmaların hayatta kalabilmesinin anahtarı ve stratejilerinin merkezi olan bir firmanın şirket düzeyinde önemli yüksek yetenek faaliyetlerini kapsar.

Stratejik Yetenek Bir şirketin yönetim stratejisi ile dış çevredeki rekabeti arasında _{oluşturduğu düzgün iletişimi tanımlar.} Dinamik Kabiliyet Bir firmanın yeteneklerini zamana uyarlama yeteneğidir. _{Değişimler için önemli kaynaklarla yakından bağlantılıdır.}

Ayırt edici Yetenek

Müşterilerin firmayı rakiplerden farklılaşmış olarak kabul etmesi ve bu yüzden firmanın rekabetsel avantaj sağlamasına katkıda bulunan yüksek yetenek faaliyetlerini içerir.

Rekabetçi Yetenek

Firmanın dış çevresindeki herhangi bir ürünü kendi içinde kıyaslayarak, kıyaslama sonucunda o ürüne rakip olabilecek ürünün müşteriye sunulmasını ifade eder.

Destekleyici ya da Meta Yeteneği

Meta yeteneği bir dizi diğer faaliyetleri desteklemede değerlidir. Örneğin, verimli bir şekilde bir ekibin kurulma ve çalışmasındaki bir yetenek şirketteki birçok faaliyetlerin hızı ve niteliği üzerinde önemli bir etkiye sahip olabilir.

Organizasyonel ya da İş Birimi Yeteneği

Genellikle üç ya da altı arasında küçük sayıda temel faaliyetler, şirket içindeki her bir iş biriminden beklenilir.

Kaynak: İbrahim Bakırtaş ve Hülya Bakırtaş, Firmaların Sürdürülebilir Rekabet Üstünlüğünün Bir Kaynağı Olarak Temel Yetenek: Genel Bir Değerlendirme, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 19,

2006, s.105.

Örneğin Wright ve arkadaşları (1988) temel yeteneği, “insanlar aracılığıyla yaratılan ve organizasyonun değer katmasına yardımcı olan içsel kaynaklar” olarak tanımlamaktadırlar. Carolis’e göre ise temel yetenekler, organizasyonun öğrendiği, öğrendiğini yeteneklerle faaliyete geçirdiği ve bu yetenekleri ürün-pazar stratejilerinde kullandığı için, örgütün bilgi birikimini ifade etmektedir. Yetenekler organizasyonun içerisine öyle bir yerleşmiştir ki farklı yetenekler yelpazesini oluşturabilmek sermaye, insan, yönetimsel vizyon gibi kaynaklara önemli ölçüde yatırım yapılmasını gerektirir.66

Pitt ve Clarke temel yeteneği, bilgi tabanlı, ayırt edici, işletmeye özgü ve taklit edilmesi zor, varlıklar ve beceriler olarak tanımlamakta ve soyut ya da somut

66

Erol Eren, Lütfihak Alpkan, Yücel Erol, Temel Fonksiyonel Yeteneklerin FirmanınYenilik ve Finansal Performansına Etkileri, İstanbul Ticaret Odası Sosyal Bilimler Dergisi, sayı:4, Bahar– 2005, s.204.

değer yaratan varlıkları kullanarak oluştuklarını ifade etmektedir.67 Leonard ve Barton’da temel yeteneğin bilgi ve öğrenmeyle yakından ilgili olduğunu belirtmiş ve temel yeteneği geliştiren bilgi kümesinin dört boyutlu olduğunu eklemiştir:68

 İşgören bilgi ve becerileri  Teknik sistemler

 Bilgi yaratım sürecini kontrol eden yönetimsel sistem

 Bilgi elde etme, yaratma ve kontrol süreci ile ilgili değer ve normlar

Rumelt’e (1994) göre temel yeteneklerin dört özelliği onu diğer yeteneklerden ayırmakta yardımcı olur. Birincisi, temel yetenekler farklı iş birimleri ve farklı ürünler gibi işletmenin farklı bölümlerinde meydana gelen yeteneklerdir. İkincisi, temel yetenekler nihai üründen daha yavaş bir biçimde değişime uğrarlar. Üçüncü olarak temel yetenekler, kolektif öğrenme sonucu oluşmaktadırlar. Son olarak ise, temel yetenekler işletmeye rekabet avantajı sağlayan unsurlardır.69

Bir işletmenin kaynakları, ayırt edici fonksiyonları icra etmek için bireyler ve gruplarda bütünleşik bir şekilde toplandığında bu organizasyonel rutin ve süreçleri oluşturur. Bu birimde oluşan organizasyonel rutin ve süreçler ise, organizasyonel yetenekleri doğurmaktadır.70 Ayrıca Teece ve arkadaşları işletmenin teknolojik varlıklarının, bir yol bağımlılığı içerisinde geliştirilebileceğini ifade etmektedir. Yol bağımlılığı terimi, geçmişin şu an ve gelecek üzerindeki güçlü etkisini tanımlamak için kullanılmaktadır. Daha açık bir ifadeyle yol bağımlılığı, işletmenin bildikleriyle ve tecrübeleriyle oluşturduğu bir durumu ifade etmektedir ve bu durum işletmenin gelecekte yapacaklarını belirlemektedir.71

67

Martyn Pitt ve Ken Clarke, Competing On Competence: A Knowledge Perspective On The Management of Strategic Innovation, Technology Analysis & Strategic Management, 11(3),1999, s.301.

68

Dorothy Leonard-Barton, Core Capabilities, Core Rigidities: A Paradox In Managing New Product Development, Strategic Management Journal, Summer Special Issue, 13, 1992, s.113.

69

Richard P.Rumelt, Competence-Based Competition, edited by G.Hamel and A.Heene, New York:John Wiley & Sons, 1994, s.145.

70

Teece v.d., a.g.e., s.516. 71

Bir şirketin yeteneklerini başarılı bir şekilde tanımlayabilmesi ve kullanabilmesi, diğer yetenek beceri ve kabiliyet kavramları ile temel yetenek arasındaki farkı iyi ayırt edebilmeyi gerektirir. Örneğin, eğer bir yönetici orta büyüklükteki bir işletmedeki temel yetenekleri sayarken 40–50 yetenekten söz ediyorsa, kastettiği yetenekten çok temel becerileridir.72 Aslında bu kavramlar bir hiyerarşik düzen içinde birbiriyle ilişki içerisindedir. Hiyerarşinin en altında kaynaklar vardır ve bunlar organizasyonun değer zincirinin girdileri ve becerilerin yapı taşlarıdır. Hiyerarşinin son basamağını ise temel yetenekler oluşturmaktadır.

Şekil 1.3: Yetenekler Hiyerarşisi

Değer Zorluk Artar Temel Yetenekler Yetenekler Beceriler Kaynaklar

Kaynak: Mansour Javidan, “Core Competence: What Does It Mean In Practice”,

Permagon Long Range Planning, Vol:31, No:1, 1998, s.62.

Bir işletmenin kaynakları ve yetenekleri, işletmenin müşterilerine yönelik ürün ve hizmet geliştirmek, üretmek ve sunmak için kullandığı bütün finansal, fiziksel, beşeri ve kurumsal varlıkları kapsar. Ancak, bu kaynakların ve yeteneklerin bir kısmı değerli, az bulunur, taklit edilemeyen ve kurumsallaşmış durumdadır. İşte bu kaynak ve yetenekler temel yeteneklerdir.73 Temel yetenek ya da yalnızca yetenek rekabet etmek amacıyla kullanılan beceriler, aktifler ve sistemlerin bileşkesidir. İşletmenin aktifleri temel yetenek sayılamaz. Örneğin, marka bir temel yetenek

72

Hamel ve Prahalad, a.g.e., 1996, s.262. 73

değildir. Ancak marka yönetimi bir temel yetenektir. Aynı şekilde finansal güç bir temel yetenek değildir. Ancak, finansmanı mobilize etmek bir temel yetenektir.74

Temel yetenek değerli bir işletme kaynağıdır. Bir şirketin en değerli kaynaklarından biri, ilgili bir faaliyeti rekabet edilebilir bir şekilde gerçekleştirme yeteneğidir. Önemli bir içsel faaliyeti önemli bir diğer içsel faaliyetten daha iyi icra etme işlemine temel yetenek adı verilir. Bir temel yeteneği yetenekten ayıran şey, temel yeteneğin şirketin rekabet edilebilirlik ve karlılığına dış çevreden daha çok etkili olmasıdır. Temel yetenek daha çok, bir faaliyeti gerçekleştirmedeki uzmanlıkla, şirketin faaliyet alanı ve teknolojik know-how derinliği ya da özel yeteneklerin birleşiminden doğan, rekabet edilebilir değerli bir yetenekle ilgilidir. Bir temel yetenek, organizasyonun farklı bölümlerinin arasındaki etkili iş birliğinin bir sonucudur. Tipik olarak temel yetenek, şirketin elemanlarında gizlidir. Onlar, bilânçoda yer alan aktiflerden ziyade, becerilerde, bilgide ve yeteneklerde bulunma eğilimindedir.75

Ansoff ve Andrews’den beri araştırmacılar, temel yeteneğin anlamının daha iyi kavranmasına katkıda bulunmuşlardır. Bu konudaki en etkileyici kabul edilen çalışma, Prahalad ve Hamel tarafından gerçekleştirilmiştir. Onlar temel yeteneği, firmanın rekabet kaldıracının esas faktörleri olarak tanımlamaktadırlar. Aslında temel yeteneği belirlemenin genellikle zor olması veya temel yeteneğin nihai ürünün önemi karşısında gölgede kalmasından dolayı onlar, temel yeteneği, bir ağaç benzetmesi yaparak açıklamaya çalışmışlardır. “Temel yetenek, beslenme, gelişme ve denge sağlayan bir kök sisteme benzetilebilir. Sadece yapraklara bakarak ağacın gücünü yanlış yorumlayabileceğiniz gibi benzer şekilde sadece firmanın nihai ürününe bakarak rakibinizin gücünü yanlış değerlendirebilirsiniz”76

Hamel ve Prahalad (1990–1996) temel yetenek terimini tanımlarken temel yeteneğin sahip olması gereken üç önemli özelliğine vurgu yapmışlardır. Temel yetenek birçok pazara potansiyel giriş sağlayabilmeli, müşteriler için önemli bir

74 Kırım, a.g.e., s.83. 75 Thompson, a.g.e., s.108. 76 Mooney, a.g.e., s.111.

değer oluşturabilmeli ve rakipler tarafından taklidi zor olmalıdır. Barney (1991) ve Schoemaker (1993) ise, stratejik varlıkların sürdürülebilir rekabet avantajı yaratması için; değerli olması, nadir olması, taklidinin ve ikamesinin olmaması konusunda uzlaşmaktadırlar.77 Benzer şekilde Kak, bir işletmenin rekabet avantajı elde edebilmesini, kaynaklarının ve yeteneklerinin nadirliğine ve taklidinin zor olması koşuluna bağlamaktadır. Çünkü yetenek ve kaynaklar ne kadar az taklit edilebilirse, rakipler maliyet avantajını kazanmakta o kadar zorlanmaktadırlar. 78

Tamer Koçel’in tanımına göre ise “Temel yetenek, bir işletmeyi başka işletmelerden ayıran, işletmenin vizyonunu gerçekleştirmesinde rol oynayan, rakipler tarafından kolayca taklit edilemeyen bilgi, beceri ve yeteneği ifade etmektedir.” Günümüzün yönetim uygulamalarını etkileyen bir gelişme olarak temel yetenek şunu ifade etmektedir: Her işletme kendisine özgü bir yetenek geliştirmelidir. İşletmeye rekabet gücünü verecek olan, bu temel yetenektir. İşletmelerde, bu temel yetenek ile doğrudan ilgili iş ve faaliyetler işletme bünyesinde yürütülmeli, diğer tüm işler dış kaynaklardan elde edilmelidir. Bu şekilde hem organizasyon yapısı yalınlaşacak, hem organizasyon kademeleri azalacak, hem de üst yönetim stratejik konularda düşünmeye daha fazla vakit bulacaktır.79

Bütün bu açıklamalardan anlaşılacağı gibi, bir işletmenin sahip olduğu yeteneklerden, “temel yetenek” niteliğinde olanların sayısı çok fazla olmayacaktır. Temel yetenek konusunu daha somut hale getirmek için, şöyle bir bakış açısı yararlı olacaktır: İşletmeler, kendilerini, belirli ürünleri üreten birimler olarak görmek yerine, bu ürünlerin üretilmesini sağlayan bilgi ve yeteneklere sahip birimler olarak görmelidir. Böyle bir bakış işletmeleri, çok değişik endüstri dalları ve pazarlar için ürün üretme imkânı verecektir. Yani belirli, spesifik ürünlere odaklanmak yerine, değişik sektörlerdeki işletmelerin ürünlerinde kullanabilecekleri bilgi ve yeteneklere odaklanmak, temel yetenek geliştirmek açısından daha yönlendirici olacaktır. Bu temel yetenek, bazı temel mal ve hizmetlerin üretimiyle sonuçlanabilir. Her işletme

77

Shirish C. Srivastava, Managing Core Competence of The Organization, Vikalpa, C:30, No:4, Ekim-Aralık, 2005, s.54.

78

Anjana Kak, Sustainable Competitive Advantage with Core Competence, A review, Global Journal of Flexible Systems Management, C:3, No:4, Ekim, 2002, s.1.

79

kendine özgü yetenekler geliştirebilir. Ancak bir başka görüşe göre bir işletmenin sahip olacağı tek bir temel yetenek vardır; yenilik yapabilmek. Yenilik yapabilme yeteneği, işletmelere rekabet gücü sağlayan en önemli yetenektir. Dolayısıyla işletmeler, sürekli olarak yenilik yapabilecek tarzda (yeni ürün, yeni süreç, yeni teknoloji, yeni kullanım yerleri vs. gibi) düşünmeli ve çalışmalıdır. 80

Yenilik konusunda yaptığı çalışmalarla tanınan Higgins (1996), Hamel ve Prahalad’ın bu görüşünü desteklemekte ve yenilik yapabilmenin rekabet avantajını beraberinde getirmesinden dolayı temel yetenek olarak değerlendirilebileceğini ifade etmektedir. Yeni ürünler yaratmak ya da mevcut ürünleri geliştirmek işletmelere farklılık sağlayan en önemli özelliklerdir. Süreç yenilikleri ise, daha az maliyet ve artırılmış müşteri memnuniyeti ile sonuçlandığından, rekabette üstünlük sağlamaktadır.81 Fark yaratan işletmeler incelendiğinde, bu işletmelerin müşteri ihtiyaç ve isteklerinin değişmesini beklemeden, yeni ürünleri ya da süreç yeniliklerini hayata geçirdikleri görülmektedir.82