Tasarımda Gestalt Ilkeleri

Gestalt teorisi, ortaya çıktığından beri grafik tasarım da dahil olmak üzere birçok araştırma alanını etkilemiştir. Görsel unsurların birlikte nasıl

çalıştığı, Gestalt psikologlarının ve tasarımcılarının ortak kaygısı olmuştur.

Araştırmalar, görsel unsurların çeşitli şekillerde ilişkilendirildiğini ortaya çıkarmış, Gestalt psikologları, tasarımcılar için oldukça önemli araçlar ha-line gelen görsel algının temel ilkelerini özetleyen listeler oluşturmuştur.

Bu nedenle Gestalt Teorisi, grafik tasarımda bir temel oluşturur. Bu ilkeler, zihnin farklı görsel bileşenleri aynı grubun parçası olarak nasıl algıladığını açıklamaya çalışır. Ancak, Gestalt ilkelerinin literatürde kesin bir listesi bulunmamaktadır. Farklı Gestalt psikologlarının ortaya koyduğu ilkelerin birçoğu yakından ilişkili olduğundan aralarında ayrım yapmak zordur. İlk olarak tartışılan ve sıklıkla kullanılanlar; pragnanz (sadelik), yakınlık, sü-reklilik, benzerlik, kapanma ve simetri ilkeleridir (Richtsfeld vd, 2014).

Bu araştırmada yer verilen ilkeler, orijinal olarak Max Wertheimer (1923), Stephen Palmer (1994, 2002) ve diğer çağdaş Gestalt teorisyenleri tarafın-dan önerilenlerin bir kombinasyonudur.

2.1. Pragnanz (Sadelik) Ilkesi

Algı, sunulan görselleri sadeleştirmek ve anlayabildiği şeylere dönüş-türmek için bilinçsiz bir çaba gösterir (Fisher ve Smith-Gratto, 1999). Sa-delik ilkesi, zihnin her şeyi en basit haliyle algıladığını ifade eder. Bu ilke tasarım açısından önemlidir, çünkü yaratıcılık ve sadelik birleştirildiğinde etkili tasarımlar ortaya çıkar. Tasarımda sadelik, izleyicinin anlamlandır-ma sürecini tetiklemek için tasarımda göstermeye çalışılan şeyin rahatlıkla bulmasını sağlamakla ilgilidir.

2.2. Yakınlık Ilkesi

Yakınlık ilkesine göre, bir ortamdaki birbirine yakın olan şekiller, noktalar veya desenler gibi unsurlar aynı grubun parçası olarak kabul edilir (Fisher ve Smith-Gratto, 1999). İzleyici, birbirine yakın bulunan öğelerin ilişkili olduğunu, uzak olanların ise ilgisiz olduğunu varsayarak birbirine yakın nesneleri tutarlı bir obje olarak algılar (Akt: Esan, 2019). Tasarımda boşluk ve hizalama uygun bir şekilde kullanılarak benzer ya da ilişkili un-surlar gruplandığında etkili bir gruplama oluşur. Böylelikle karmaşık bilgi kontrol edilebilir birimlere indirgenmiş olur. Tipografiden örnek vermek gerekirse doğru karakter aralığı gözün harfleri kelime olarak algılanmasını sağlarken, harf aralığı gereğinden fazla tutulduğunda kelime yerine tek tek harfler olarak görünür ve okunurluğu bozar.

2.3. Benzerlik Ilkesi

Fisher ve Smith-Gratto’ya göre (1999) nesneler birbirlerine benziyor-larsa, aynı gruba ait olarak algılanır. Renk, boyut veya yön gibi ortak özel-likler taşıyan nesneler birlikte gruplanma eğilimindedir (Akt: Chiu, Lo, ve Hsieh, 2017). Uçar (2004), benzerlik ilkesini, “benzer biçimlerin grup için-de birlikte algılanmasına karşın, aslında birbiriniçin-den farklı olması durumu”

olarak açıklamıştır (Akt: Ersan, 2019). Benzerlik ilkesi tasarımda renk,

boyut, yön, doku ve hatta yazı tipleri kullanılarak tetiklenebilir. Örneğin, dergi, katalog, kitap gibi çok sayfalı bir belgede belirli tipografik stiller ile bir tasarım oluşturmak, okuyucunun hangi parçaların başlık, hangilerinin alt başlık ve hangilerinin metin olduğunu anlamalarına yardımcı olur.

2.4. Simetri

Simetrik öğeler aynı grubun parçaları olarak algılanır. Tasarımda be-lirli bir bölme çizgisine göre tarafların boyutu, şekli ve konumu dengelen-diğinde bu iki taraf bir bütün olarak kabul edilir. Bu ilişki, bu unsurların tek bir figür olarak algılanmasını sağlar.

2.5. Süreklilik (Devam) Ilkesi

Devam, gözün çizgiler, yollar veya eğriler gibi kesintisiz figürleri takip etme konusundaki doğal eğilimini ifade eder. Belirli bir grup öğe birbiriyle hizalı ise, bunlar görsel olarak ilişkilendirilir. Süreklilik ilkesi, izleyicinin gözünü sayfadaki odak noktasına çekmek için kullanılabilir.

2.6. Kapanma (Tamamlanma) Ilkesi

Görsel algı boşlukları kapatmaya ve tamamlanmamış formları tamam-lamaya eğilimlidir. Kapalı bir figürün parçaları, aynı gruba ait olarak algı-lanır. Yeterli alan bırakıldığında nesnenin özüne ilişkin ipucu bulunuyor-sa nesne eksik çizilmiş bile olbulunuyor-sa göz eksik alanı doldurarak görseli bütün olarak algılar. Örneğin, bir dairenin veya karenin bir parçası eksik olsa bile, şekle ilişkin yeterli görsel ipucu bulunuyorsa göz bu şekli tamamlar.

Kapanma ilkesi logo tasarımında sıklıkla kullanılır.

2.7. Ortak Kader Ilkesi

Ortak kader ilkesi, aynı yönde hareket eden unsurların bir arada grup-lanma eğilimidir. Diğer bir deyişle, görsel öğeler aynı yönde birlikte hare-ket ettiğinde ya da harehare-ket ediyor gibi gözüktüğünde, tek bir grubun par-çası olarak algılanır.

2.8. Figür-zemin ilişkisi ilkesi

Gözün bir nesneyi algılamasındaki temel koşul, figür ve zeminin bir-birlerinden ayrılmasına ilişkindir. İnsan gözü ön ve arka planı ayırt eder.

Figür-zemin ilkesi, tasarımdaki hangi unsurun figür, hangisinin ise zemin olarak algılanacağını açıklamaya yardımcı olur. Figür, odaktaki unsur iken, zemin ise figürün arkasındaki arka plandır. Gestalt psikolojisine göre figü-rün anlamı onun zemin ile olan ilişkisinden, aynı şekilde zeminin anlamı da onun figür ile olan ilişkisinden ve bu ilişkilerin oluşturduğu bütünden kaynaklanır (Ersan, 2019).

Genellikle kompozisyondaki en küçük nesne figür olarak, geriye ka-lan büyük aka-lan ise zemin olarak algıka-lanır. En basit ifadeyle, pozitif aka-lan olarak da bilinen figür, zeminde görsel olarak baskın olan ve vurgulanan

görüntü ya da görüntüleri ifade eder. Negatif alan veya arka plan olarak anılan zemin ise; figürün üzerine yerleştirildiği ve onu çevreleyen alandır.

Bir görüntüde, figür ya da zemin daha baskın olabilir. Ancak bazı durum-larda göz, şekli zemin olarak algılayabilir. Örneğin, Resim 1’de bulunan görselde, bir bakışta beyaz vazo figür ve siyah alan zemin olarak görünür-ken, diğerinde tam tersi şekilde siyah alanlar insan yüzü, beyaz alan zemin olarak algılanabilmektedir.

Resim1: Rubin vazosu

Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b5/Ru-bin2.jpg

Bu araştırmanın temel konusu olan figür zemin ilişkisi ile yapılan vur-gu, tasarımda odak noktası oluşturur. Odak noktası, tasarımda verilmek is-tenen mesajın en önemli unsurlarının yerleştirildiği ve vurgulanan alandır.

Bu nedenle, araştırmada figür zemin ve odak noktası ilkeleri ilişkilendiri-lerek ele alınmıştır.

3. Figür-Zemin ve Odak Noktası Ilkesinin Grafik Tasarımda