Tarımsal amaçlı kooperatiflerin kooperatifçilik ilkeleri açısından incelenmesi

Uluslararası Kooperatifler Birliği'nin (ICA) kuruluşunun 100. yılında (1995) Manchester kentinde yapılan 31. Genel Kurul Toplantısında yeniden gözden geçirilerek kabul edilen kooperatifçilik ilkeleri şunlardır;

a) Gönüllü ve Açık Ortaklık (Serbest giriş): Kooperatif ortakları gönüllü olarak ve özgür iradeleri ile kooperatiflere katılırlar. Kooperatifler, ortağa tüm bilgileri tam bir açıklık ve saydamlıkla bilgilendirmekle yükümlüdürler. Ortaklar da yükümlülüklerini yerine getirmek zorundadırlar.

b) Demokratik Ortak Kontrolü: Kooperatifler, ortaklarını her aşamada bilgilendirirler. Ortakların talep ettiği bilgileri kendilerine vermekte yükümlüdürler. Her yıl yapılan genel kurullarda kooperatifler ortaklar tarafından demokratik olarak denetlenirler. Genel Kurullarda çoğunluk hesabıyla alınan kararları kooperatif tüzel kişilikleri uygulamak zorundadırlar.

c) Ortağın Ekonomik Katılımı: Kooperatifler, ortaklarının tasarruflarını yatırıma dönüştürürler. Esas olarak sermayeleri ortaklardan toplanan ve genel kurullarda kabul edilen aylık ödentilerdir. Ortaklar kooperatiflerin her türlü ekonomik yatırımından aidatları oranında sorumludurlar.

d) Özerklik ve Bağımsızlık: Kooperatifler, yasalar çerçevesinde bağımsızdırlar. Ancak genel kurul kararlarıyla kendi türlerinden üst birliklere ve dolayısıyla merkez birliklerine üye olurlar. Bu üyelik, Milli Kooperatifler Birliğine ve Dünya Kooperatifler Birliği'ne kadar sürer. Ancak kooperatifler hiçbir kişi ve kuruluştan talimat almadan tüm uygulamalarını özerk olarak gerçekleştirirler.

e) Eğitim, Öğretim ve Bilgi: Kooperatifler, ortaklarının çeşitli konularda bilgilendirilmesini ve eğitilmelerini de sağlarlar. Kültürel etkinlikler, çeşitli sosyal ve ekonomik konularda seminerler yaparak kooperatifçilik konusunda çeşitli yayınlarla üyelerinin eğitimlerine katkıda bulunurlar.

f) Kooperatifler Arası İşbirliği: Kooperatiflerin işbirliği ekonomik değildir. Dayanışmayı ve sorunların birlikte çözümlenmesini hedefler. Kooperatifler sermayesine katıldıkları üst birlikleriyle ekonomik işbirliğine de girerler.

g) Toplumla İlgilenme (Toplumsal Sorumluluk): Kooperatifler içinde bulundukları toplumun her türlü sorunuyla ilgilenmek ve toplumun kalkınmasına katkı da bulunmaya çabalar.

43

8.1.1.3 Kooperatiflerin yararları 8.1.1.3.1 Ekonomik yararlar

Verimlilik, ucuz girdi, ürünün değer fiyatına satışı, katma değer, vergi muafiyetleri, tarım dışı etkinliklerden sağlanan yararlar, mevcut kaynakların değerlendirilmesi ve yeni kaynak temini, tüketim mallarının daha ucuza sağlanması, devlet yardımı ve sübvansiyonlardan yararlanma, sigorta yoluyla risklerin karşılanması ve hukuki kolaylıklar kooperatiflerin parasal yararları olarak sayılabilir. (Anonim, 2011a).

8.1.1.3.2 Yaşam düzeyini yükseltmeye dönük yararlar

Sağlık, beslenme ve mesleki eğitim gibi çeşitli alanlarda sağlanan destek ve iyileştirmelerdir (Anonim, 2011a).

8.1.1.3.3 Sosyal yararlar

Aracı ve tefeci bağımlılığının ortadan kalkması ile bağımsızlık ve kendine güvenin sağlanması, genel ekonomik durumun düzelmesi ve sosyal dayanışmanın güçlenmesi, tarım dışı etkinlikler ve mesleki hareket yeteneğinin artması, ortaklar arasında eşitlik ve adalet duygularının gelişmesi, kültürel yaşamın zenginleştirilmesi katkıda bulunmak kooperatiflerin sosyal yararlarındandır.

Özetle; iyi yönetilen, başarılı çalışmalar yaparak halkın desteğini kazanan kooperatifler bulundukları çevreye kooperatif hizmetlerinin yanı sıra birçok sosyal-kültürel etkinliklerde getirmekte ve ülke kaynaklarının etkin bir şekilde kullanılmasına yardımcı olmaktadırlar (Anonim, 2011a).

8.1.1.4 Tarımsal Amaçlı Kooperatifler 8.1.1.4.1 Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri

Ülkemizde en yaygın olarak kurulan kooperatif türü Tarımsal Kalkınma Kooperatifleridir. Tarımsal kalkınma kooperatifleri, ortaklarının bütün yönlerden kalkınmasını hedef alan çok amaçlı kooperatiflerdir. Bu kooperatiflerin temelini, 1965 yılından itibaren kurulmaya başlamış ve sonraları çok büyük gelişme göstermiş olan Köy Kalkınma Kooperatifleri oluşturmaktadır. Ancak Köy Kalkınma Kooperatiflerinin adı Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığınca 1989 yılında “Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri” olarak değiştirilmiştir.

Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri ortaklarının her türlü bitkisel, hayvancılık ve ormancılık konularındaki istihsalini geliştirmek ve ihtiyaçları ile ilgili temin, tedarik, işletme,

44

pazarlama, değerlendirme faaliyetlerinde bulunmak, ortakların ekonomik ve sosyal yönden gelişmelerine yardımcı olmak, iş sahası temin etmek, ortakların ekonomik gücünü arttırmak için tabii kaynaklardan faydalanmak, el ve ev sanatları ile tarımsal sanayinin gelişmesini sağlayıcı tedbirler almak amacıyla kurulmaktadırlar. (Anonim,2011a)

Tarımda her türlü verimliliği artırıcı, ürün ve mamullerinin kalitesini yükseltecek tedbirleri alarak, bitkisel üretim, hayvan yetiştiriciliği, orman ürünü ve diğer ürünlerin yetiştirilmesi ile ilgili her türlü teknik faaliyetlerde bulunmak, hastalık ve zararlılarla mücadele yapmak ve yaptırmak, ortakların tarımsal girdi ve tüketim ihtiyaçlarını temin etmek, ürünleri değerlendirme, işleme, pazarlama ve el sanatları ile ilgili çalışmaları yapmak ve yaptırmak, ortaklarının finansman ve kredi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla çalışmalar yapmak Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin anasözleşmelerinde yer alan başlıca çalışma konularıdır (Anonim,2011a).

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğünün 2013 yılı kayıtlarına göre 868.232 ortağı bulunan 8.214 tarımsal kalkınma kooperatifi faaliyet göstermektedir. Ayrıca tarım, hayvancılık, ormancılık ve çay üretim faaliyetlerinde bulunan 5.075 kooperatif kendi aralarında birleşerek 83 bölge birliği kurmuşlardır. Bu bölge birliklerinden 96’sı bir araya gelerek 5 merkez birliğini oluşturmuşlardır (Anonim,2013a).

Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri 1163 sayılı yasa gereğince kurulan demokratik kuruluşlardır. Ancak kuruluş etüdü, kooperatifin kurulacağı bölgenin sosyo-ekonomik yapısı ve tarım potansiyeli, kooperatif işletmeciliği için yeterli altyapının ve kurucuların kooperatifçilik bilincinin durumu gibi kriterler dikkate alınarak kuruluş işlemleri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl Müdürlükleri tarafından yapılmaktadır.

Ayrıca Bakanlık tarafından, talebi uygun bulunan kooperatiflere ortakların mülkiyetinde uygulanmak üzere proje desteği verilmektedir. Kooperatiflerin bu projeler ile etkin çalışmaları için destek olunmaktadır.

Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri 1163 sayılı Kanuna tabi olarak kurulan kooperatiflerin %72,6’sını oluşturmaktadırlar. Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin %61,8’lik kısmını oluşturan 5.075 birim kooperatif Bölge Birliklerine üye olarak üst örgütlenmesini gerçekleştirmiş ve 83 bölge birliğini kurmuşlardır. Bölge birliklerinin %88,2’lik kısmını oluşturan 7.251 kooperatifin üye olduğu 96 bölge birliğinin Merkez Birliği düzeyinde üst örgütlenmesini gerçekleştirmiş olması oldukça önemlidir.

45

8.1.1.4.2 Sulama Kooperatifleri

Türkiye’de sulama kooperatifleri 1963 yılından itibaren “Toprak-Su Kooperatifleri” adı altında kurulmaya başlamıştır. Günümüzde isimleri “Sulama Kooperatifi’ne dönüştürülmüştür.

Sulama Kooperatiflerinin amaçları devletçe ikmal edilmiş veya edilecek sulama tesislerinden alınacak veya her ne suretle olursa olsun tarım sahalarından çıkarılacak suyun ziraatta kullanılması ile ilgili arazi tesviyesi, tarla başı kanalları, tarla içi sulama ve drenaj gibi zirai sulama tesislerini kurmak veya kurulmuş olan sulama tesislerini işletmek ve işlettirmek, bakımını yapmak ve yaptırmaktır. (Anonim,2011a)

Sulama Kooperatiflerinin anasözleşmelerinde yer alan çalışma konularının başlıcaları; toprak koruma ve tarımsal sulama konularında ilgili kuruluşların teknik yardımından faydalanmak, arazi ıslahını yapmak veya yaptırmak, ortaklarına sulama konusunda eğitim faaliyetlerinde bulunmak, ortaklarına tesis ve işletme kredisi sağlamak, sulama hizmetlerinde gereken elektrik enerjisi ile tarımsal makine ve ekipmanları temin etmek, ortakların temin, tedarik ve pazarlama faaliyetlerine yardımcı olmaktır (Anonim,2011a).

İl Özel İdaresi veya Devlet Su İşleri tarafından yapılan sulama tesislerinin sahasındaki üreticilerin sulama kooperatiflerini kurmaları talep edilmektedir. Sulama sahası içinde arazisi bulunan üreticiler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl Müdürlüklerine başvurarak kuruluş işlemlerini gerçekleştirmektedirler. Sulama tesislerinin işletilmesi kooperatiflere devredilerek üreticilere sulama hizmeti verilmektedir. Kooperatifler bu hizmeti ücret karşılığında üreticilere sunmakta ve elde edilen gelir sulama tesislerinin bakım, onarım ve eksikliklerinin giderilmesi için kullanılmaktadır.

Devlet Su İşleri 2011 yılı kayıtlarına göre yaklaşık 109.000 hektarlık tarım alanı sulama kooperatifleri aracılığıyla sulanmaktadır.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğünün 2013 yılı kayıtlarına göre 295.859 ortağı bulunan 2.491 sulama kooperatifi faaliyet göstermektedir. Ayrıca 755 sulama kooperatifi 13 bölge birliğini, bu bölge birlikleri de bir araya gelerek Türkiye Sulama Kooperatifleri Merkez Birliğini (Tüs-Koopbir) oluşturmaktadırlar (Anonim,2013a).

Sulama Kooperatifleri 1163 sayılı Kanuna tabi olarak kurulan kooperatiflerin %22,01’ini oluşturmaktadırlar. Sulama Kooperatiflerinin %30,3’lük kısmını oluşturan 755 birim kooperatif Bölge Birliklerine üye olarak üst örgütlenmesini gerçekleştirerek 13 bölge birliğini kurmuşlardır. Sulama Kooperatifleri Merkez Birliği, sulama kooperatiflerinin

46

%56,7’lik kısmını oluşturan 1.418 birim kooperatifin oluşturduğu 13 bölge birliğinin bir araya gelmesiyle kurulmuştur.

8.1.1.4.3 Su Ürünleri Kooperatifleri

Türkiye’de Su Ürünleri Kooperatifleri 1965 yılından itibaren gelişmeye başlamış, 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun kabulünden sonra da serbestçe kurulup işletilmişlerdir.

Su Ürünleri Kooperatiflerinin amaçları., her türlü su ürünlerinin üretimi, yetiştiriciliği,

avcılığı, işleme, depolama ve pazarlama konularında ortaklarına hizmet vermek ve gerektiğinde bu konularla ilgili tesisleri kurmak ve işletmektir (Anonim,2011a).

Su Ürünleri Kooperatiflerinin çalışma konuları anasözleşmelerine göre ortakların balık ve diğer su ürünlerinin üretme, yetiştirme, avlanma faaliyetlerini düzenlemek ve yönetmek, ürünleri standartlara göre sınıflandırarak ayırmak, sağlık şartlarına ve piyasa taleplerine göre ambalajlamak, muhafaza edilmesini ve naklini sağlamak, taşınır, taşınmaz mallar edinmek, eğitim ve yayım faaliyetlerinde bulunmak şeklinde özetlenebilir (Anonim,2011a).

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğünün 2013 yılı kayıtlarına göre 31.337 ortağı bulunan 578 Su ürünleri kooperatifi faaliyet göstermektedir. Su ürünleri Kooperatifleri 1163 sayılı Kanuna tabi olarak kurulan kooperatiflerin %5,1’ini oluşturmaktadırlar. Su ürünleri kooperatiflerinin %36,5’ini oluşturan 211 kooperatif 16 bölge birliğini kurmuşlardır. Bu bölge birliklerinden de, birim kooperatiflerin %32’lik orana sahip 185 birim kooperatifin 13’ü bir araya gelerek Türkiye Su Ürünleri Kooperatifleri Merkez Birliğini (Sür-Koop) oluşturmaktadırlar (Anonim,2013a).

8.1.1.4.4 Pancar Ekicileri Kooperatifleri

Ülkemizde pancar üretimi yapan üreticilerin ortak olduğu 31 adet Pancar Ekicileri Kooperatifi bulunmaktadır. Her şeker fabrikasının bulunduğu bölgede bir de kooperatif kurulmuştur. Bu kooperatiflere kayıtlı ortak sayısı 1.628.306’dır. Ortak sayısının fazla olmasının nedeni her fabrikada sadece tek bir kooperatifin bulunması ve şeker pancarı üreten çiftçilerin ürünlerini fabrikalara verebilmek için o yöredeki kooperatife ortak olmak zorunda olmasıdır (Anonim,2013a).

İlk Pancar Ekicileri Kooperatifi 1951 yılında Adapazarı’nda kurulmuştur. Kooperatifler 1972 yılında üst örgütlenmeye giderek Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği’ni (PANKOBİRLİK) kurmuşlardır. Pankobirlik; ülkemizin 64 ilinin, 7.500 yerleşim biriminde pancar üretimi yapan, yaklaşık 1,6 milyon ortağıyla, 31 pancar kooperatifinin 300'e yakın şubesi, 6 kooperatif şeker fabrikası, (Adapazarı, Amasya, Kayseri, Boğazlıyan, Konya,

47

Çumra) ve 50'nin üzerinde tarımsal amaçlı iştirakiyle, Devletten bugüne kadar herhangi bir destek almadan, tamamen üyelerinin kendi imkânlarıyla oluşturduğu sermayeleri ile ortaklarının tarımsal faaliyetlerinde kullandıkları her türlü girdinin teminini, dağıtımını, denetimini ve koordinasyonunu yapan Pancar Kooperatiflerinin üst örgütü ve temsilcisi Genel Müdürlüğü'dür. (Anonim,2011f,)

Pancar Ekicileri Kooperatiflerinin amaçları, toprak hazırlığı, ekim işleri, pancar ve diğer tarım ürünlerinin yetiştirilmesi, korunması, dekar veriminin arttırılması konularında gerekli tedbirleri almak ve bu konularda eğitimlerine yardımcı olmaktır (Anonim,2011a).