Tarıma Dayalı Sanayi İşletmelerinin Kapasite Kullanım Oranları ve Eksik Kapasite Sebepleri Sebepleri

İncelenen tarıma dayalı sanayi işletmelerinin kapasite kullanım oranları (KKO) faaliyet alanlarına ve illere göre karşılaştırılarak Tablo 56’da verilmiştir. Yapılan analizlerde, faaliyet alanlarının tamamında eksik kapasite kullanımı söz konusu olduğu tespit edilmiştir. Kapasite kullanım oranları faaliyet alanları ve iller bazında değerlendirildiğinde;

Kapasite kullanım oranı en yüksek olan işletmelerin salamura-konserve üreten işletmeler olduğu tespit edilmiştir. Araştırma bölgesinde Salamura ve konserve üretimi; çeşitli sebzelerden turşu ve konserve yapımı, domates ve biber salçası üretimi ve asma yaprağı salamurası yapma faaliyetlerini kapsamaktadır. Bölgede Salamura ve konserve üretimi için önemli iki il Tokat ve Samsun illeridir. Önemli bir sebze üretim potansiyeline sahip bu iki ilde Salamura ve konserve üretiminin gelişme potansiyeli bulunmaktadır. Samsun ili Bafra ilçesinde salçalık kırmızıbiber üretimi oldukça yaygın olarak yapılmaktadır. Türkiye salçalık biber üretiminin %8,5’i Samsun, %0,4’ü ise Tokat ilinde üretilmektedir (TÜİK, 2018). Samsun ilinde salçalık biberi işleyerek salça vb. üretecek işletmelerin gelişme potansiyeli bulunmaktadır.

Samsun ilindeki Salamura ve konserve işletmelerinin ortalama kapasite kullanım oranı %84,8 olarak hesaplanmıştır. Tokat ilindeki Salamura ve konserve işletmelerinin ortalama kapasite

kullanım oranı %54,5 olarak hesaplanmış olup atıl kapasite miktarının fazla olduğu saptanmıştır. Kapasite kullanım oranının düşük olmasının sebebi hammadde yetersizliği ile açıklanabilir.

Araştırma bölgesinde kapasite kullanım oranı en yüksek ikinci faaliyet alanı yumurta tavukçuluğudur. Bölgede yumurta üretimi Samsun, Ordu ve Giresun illerinde gerçekleştirilmektedir. Yumurta üretimi Samsun ilinde kapalı sistem, Ordu ve Giresun illerinde ise serbest dolaşım yumurta tavukçuluğu şeklinde yapılmaktadır. İncelenen yumurta üreten işletmelerin ortalama kapasite kullanım oranları %84,2 olarak hesaplanmıştır. Büyük işletmelerin bulunduğu Samsun, Ordu ve Giresun illerindeki işletmelerin kapasite kullanım oranının %93,5 olduğu saptanmıştır. Sonuç olarak bölgede yumurta üretimi yapan işletmelerin tam kapasiteye yakın çalıştıkları söylenebilir. Samsun ilinde yumurta tavukçuluğunun geçmiş yıllardan beri yapılması dolayısı ile ilde yumurta üretimi konusunda bilgi ve tecrübe birikimi mevcuttur. Diğer taraftan Ordu ve Giresun illerinde Ziraat Odalarının öncülüğü ve DOKAP’ın finansal desteği ile serbest dolaşım yumurta tavukçuluğunun gelişmesi ivme kazanmıştır.

Dolayısıyla Samsun, Ordu ve Giresun illerinde yumurta tavukçuluğunun gelişme potansiyeli bulunmaktadır.

Araştırma bölgesinde yeterli bakliyat üretimi olmamasına rağmen bakliyat ürünleri işleme ve paketleme tesisleri bulunmaktadır. Ukrayna, Rusya ve diğer Asya ülkelerinden ithal edilen bakliyat ürünleri deniz yolu taşımacılığı ile Samsun ve Trabzon limanlarına getirilmektedir.

Benzer şekilde Orta Asya ülkelerine en yakın il olan illerden birisinin Rize ili olması; karayolu ile yapılan ithalat için de avantaj oluşturmaktadır. İncelenen bakliyat ürünleri işleme firmalarının ortalama kapasite kullanım oranı %82,4 olarak hesaplanmıştır.

Araştırma bölgesinde fındık harici meyve üretimi Samsun ve Tokat illerinde yoğunlaşmaktadır.

Bölgedeki diğer illerde fındık harici meyve üretimi sınırlı miktarda yapılmakta ve ticari boyutta bir üretim miktarı söz konusu değildir. Bölgedeki meyve işleme tesisleri Samsun ve Tokat illerinde yoğunlaşmaktadır. Samsun ilindeki işletmeler meyve paketleme, Tokat ilindeki işletmeler ise meyve paketleme ve meyve suyu konularında üretim yapmaktadırlar.

DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarımsal DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarıma Dayalı Yatırım Sanayi Potansiyeli Araştırma Projesi Sanayinin Mevcut Durumu ve Potansiyeli

Tablo 56. İllere ve faaliyet alanlarına göre kapasite kullanım oranları (%)

Faaliyet alanı İllere ve faaliyet alanlarına göre kapasite kullanım oranları (%)

Samsun Ordu Giresun Trabzon Rize Artvin Bayburt Gümüşhane Tokat Ortalama

Salamura ve konserve 100,0 - - 100,0 - - - - 54,5 84,8

Yumurta üretimi 95,3 85,5 100,0 - 100,0 - 40,0 - - 84,2

Bakliyat ürünleri - - - 73,0 91,7 - - - - 82,3

Meyvecilik ürünleri 100,0 37,3 - - - 100,0 79,1

Tavuk eti üretimi 97,9 100,0 100,0 - 65,0 - 25,0 - 54,2 73,7

Baharat üretimi 52,2 87,5 100,0 - - - 54,0 73,4

Çay ürünleri - - 76,8 73,8 60,1 79,3 - - - 72,5

Yem sanayi 64,7 39,3 75,0 54,4 81,3 75,0 100,0 100,0 49,6 71,0

Kırmızı et ve ürünleri 100,0 80,0 60,7 69,2 77,4 10,0 100,0 - 60,0 69,7

Süt ve süt ürünleri 55,2 69,3 67,5 57,4 - 100,0 87,2 60,0 48,0 68,1

Pirinç ve pirinç ürünler 67,6 - - - 67,6

Fındık ve ürünleri 80,0 64,4 64,2 61,0 - - - 67,4

Pekmez ve marmelat ürünleri 40,1 75,0 82,5 76,0 - - - 84,3 42,2 66,7

Arı ürünleri 91,1 93,9 - 63,7 40,5 45,0 100,0 25,0 65,6

Balık ve ürünleri 22,5 47,0 100,0 54,9 - - - 56,1

Un sanayi 49,0 37,1 - 44,9 - - - - 28,3 39,8

Bölgedeki meyve paketleme ve işleme yapan firmaların ortalama kapasite kullanım oranı

%79,1 olarak tespit edilmiştir. Samsun ve Tokat illerindeki meyve paketleme işletmeleri tam kapasite ile çalışmaktadır.

Tavuk eti ve ürünleri üreten işletmeler Samsun ili Kavak ilçesinde yoğunlaşmışlardır. Bölgedeki diğer illerde de broiler yetiştiriciliği yapılmasına rağmen üretim miktarları ve işletme ölçekleri nispeten daha küçüktür. Samsun ilinde broiler tavuk yetiştiriciliği özel bir firma ile kümes sahipleri arasında sözleşmeli üretim modeline göre yapılmaktadır. Samsun ilindeki broiler yetiştiren işletmelerin kapasite kullanım durumları sözleşme kapsamında belirlenmekte ve araştırmanın yapıldığı dönemde %97,9 olarak hesaplanmıştır. Samsun ili Kavak ilçesinde uzun yıllardır broiler yetiştiricilik yapılması sebebi ile bölgede bu konuda bilgi birikimi ve nitelikli işçi bulunmaktadır. Ayrıca son yıllarda TKDK desteklemeleri ile birçok modern kümes tesis edilmiştir. Bu sebeple Samsun ilinde broiler tavuk yetiştiriciliği sektörünün gelişme potansiyeli bulunmaktadır.

Araştırma bölgesinde Samsun, Ordu, Giresun ve Tokat illerinde baharat üretimi yapan 11 işletme bulunmaktadır. Bu işletmelerin ortalama kapasite kullanım oranı %73,4 olarak hesaplanmıştır. Samsun ve Tokat illerindeki baharat üretimi yapan işletmelerin kapasite kullanım oranları diğer illerdeki firmalara göre daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Son yıllarda araştırma bölgesinde tıbbi ve aromatik bitkilerin üretilmesine yönelik çalışmalar hız kazanmış durumdadır. Gelecek yıllarda bölgede baharat üretiminin öneminin artacağı düşünülmektedir.

Bölgedeki siyah çay ve ürünleri üreten işletmeler Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illerinde yoğunlaşmaktadır. Türkiye yaş çay üretiminin bu dört il ile sınırlı olması, işleme ve ürüne dönüştürme tesislerinin de bu illerde olmasına neden olmaktadır. Siyah çay üreten işletmelerin büyük çoğunluğu Rize ili ve ilçelerinde yer almaktadır. İncelenen siyah çay ve ürünleri üretimi yapan işletmelerin ortalama kapasite kullanım oranı %72,5 olarak hesaplanmıştır. Kapasite kullanım oranı en fazla olan işletmeler Artvin ilindeki işletmeler (%79,3), en düşük olan işletmeler ise Rize ilindeki işletmeler (%60,1) olduğu belirlenmiştir. Rize ilindeki işletmelerin kapasite kullanım oranlarının düşük olmasının sebebi ilde çok sayıda çay işleme tesisi bulunması ve ÇAYKUR’un yaş çay alım politikası ile açıklanabilir. Çay sektöründe ÇAYKUR pazara hâkim olup üreticiler ile bir nevi sözleşmeli üretim yapmaktadır. Tarım işletmeleri ürettikleri yaş çayların, sözleşmede belirtilen (kota) miktarı ÇAYKUR’a satmaktalar, kota dışında kalanları ise özel sektördeki işletmelere pazarlamaktadırlar. ÇAYKUR’un bir KİT olması ve yaş çay alım fiyatlarını serbest piyasa koşulları dışında belirlemesi, özel sektöre ait işletmelerin hammadde temininde sorunlara neden olmaktadır. ÇAYKUR genellikle yaş çay alım fiyatlarını serbest piyasa şartlarının üzerinde belirlemektedir. Araştırma bölgesinde yeter sayıda siyah çay işleme tesisi bulunmakta olup düşük kapasite ile çalışmaktadırlar.

DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarımsal DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarıma Dayalı Yatırım Sanayi Potansiyeli Araştırma Projesi Sanayinin Mevcut Durumu ve Potansiyeli ÇAYKUR’un yaş çay alım fiyatlarını serbest piyasa şartlarına göre belirlemesi durumunda özel sektörün kapasite kullanım oranlarında artış olacağı düşünülmektedir.

Araştırma bölgesinde incelenen yem üreten işletmelerin ortalama kapasite kullanım oranı %71 olarak hesaplanmıştır. Bayburt ve Gümüşhane illerindeki yem üretim tesisleri tam kapasite ile çalışmaktadır. Bu iki ildeki hayvan varlığının diğer illere göre daha fazla olması kapasite kullanım oranları üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir. Bölgedeki yem üreten işletmeler hammaddeyi yurt içi ve yurt dışı kaynaklardan temin etmektedirler.

Araştırma bölgesindeki kırmızı et ve ürünleri üreten işletmelerin kapasite kullanım oranlarının ortalama %69,2 olduğu hesaplanmıştır. Samsun ve Bayburt ilindeki işletmeler tam kapasite ile çalışırken diğer illerde KKO’ların düştüğü saptanmıştır. Hayvan varlığı bakımından bölgede ilk sıralarda gelen Gümüşhane ilinde kırmızı et ve ürünleri üretimi sektörünün gelişmeye açık olduğu düşünülmektedir.

Araştırma bölgesindeki tüm illerde değişen ölçekte süt ve süt ürünleri üreten işletmeler bulunmaktadır. Süt ve süt ürünleri üreten işletmelerin kapasite kullanım oranları ortalama

%68,1 olarak hesaplanmıştır. Diğer bir ifade ile bölgede %30 civarında atıl üretim kapasitesi bulunmaktadır. Süt ve süt üreten işletmelerin kapasitelerinin düşük olması; bölgedeki hayvanların genellikle aile tüketimi için yetiştirilmesi ve süt fiyatlarındaki istikrarsızlıktan kaynaklandığı söylenebilir.

Araştırma bölgesinde pirinç ve ürünleri üreten tesisler sadece Samsun ilinde bulunmaktadır.

Bu tesisler özellikle üretim yerlerine yakın olması sebebi ile Bafra ve Terme ilçelerinde yer almaktadırlar. Pirinç ve ürünleri üreten işletmelerin ortalama kapasite kullanım oranı %67,6 olarak hesaplanmıştır. Pirinç ve pirinç üreten işletmelerin tam kapasite çalışamama nedenleri arasında hammaddenin yetersiz olması ve işletmelerin sermaye yapılarının zayıf olmasından kaynaklandığı söylenebilir.

Araştırma bölgesinin en önemli ürünlerinden birisi fındıktır. Bu sebeple Samsun, Ordu, Giresun ve Trabzon illerinde fındık ve ürünleri üreten 47 işletme incelenmiştir. İncelenen işletmelerin kapasite kullanım oranları ortalama %67,4 olarak hesaplanmıştır. Samsun ilindeki fındık ve ürünleri üreten işletmelerin kapasite kullanım oranları diğerlerine göre daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Diğer illerdeki kapasite kullanım oranlarının düşük olması; hammadde yetersizliği, birim alandan elde edilen verimin düşük olması ile fındık ve ürünleri üreten işletmelerin sayısının fazla olması ile açıklanabilir.

Araştırma bölgesinde kapasite kullanım oranları açısından dikkati çeken bir diğer faaliyet alanı ise un sanayidir. Bölgedeki un üreten işletmeler Samsun, Ordu, Trabzon ve Tokat illerinde yer almakta ve ortalama kapasite kullanım oranı %39,8 olarak hesaplanmıştır. Bölgede un

sanayinde toplam kapasitenin yaklaşık %60’ının atıl durumda olduğu söylenebilir. Un sanayisi için bölgede yeterli hammadde olmaması atıl kapasitenin temel sebebi olduğu söylenebilir.

İncelenen işletmelerin kapasite kullanım oranlarındaki farklılığın hangi gruplardan kaynaklandığını belirlemek için yapılan analizlerde, işletmelerin KKO’ları baz alınarak beş farklı gruba oluşturulmuştur (Tablo 57). Tabloda yer alan a, ab, abc, bc ve c gruplarındaki işletmelerin kapasite kullanım oranları kendi gruplarında birbirine benzer olduğu ancak gruplar arasında ise kapasite kullanım oranlarının farklı olduğu tespit edilmiştir (p<0,05).

Tablo 57. İşletmelerin kapasite kullanım oranları ve ikili karşılaştırmaları Faaliyet alanı İşletme

Araştırma bölgesinde incelenen tarıma dayalı sanayi işletmelerinin eksik kapasite ile çalışmalarına neden olan faktörler incelenerek Tablo 58’de verilmiştir. Eksik kapasite nedenleri faaliyet alanlarına göre değişiklik göstermektedir. Bu faktörler belirli başlıklar altında toplanmıştır. Sektör temsilcilerinden elde edilen veriler ağırlıklı ortalama yöntemi kullanılarak hesaplanmıştır.

DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarımsal DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarıma Dayalı Yatırım Sanayi Potansiyeli Araştırma Projesi Sanayinin Mevcut Durumu ve Potansiyeli Tablo 58 incelendiğinde, işletmelerin eksik kapasite ile çalışmalarının nedenleri arasında ilk üç sırayı; hammadde yetersizliği, piyasanın gelecekteki seyrinin belirsiz olması (konjonktürel durum) ve talep yetersizliği almaktadır. İşletmelerin sermaye yetersizliği ve kalifiye eleman teminindeki sorunlar ise eksik kapasite ile çalışmanın önündeki diğer nedenler olarak sıralanabilir.

Tablo 58. Tarıma dayalı sanayi işletmelerinin eksik kapasite ile çalışma nedenleri

Tam kapasite çalışamama nedenleri Oran (%)

Hammadde yetersizliği 26,6

Konjonktürel durum 20,8

Talep yetersizliği 15,9

Finansman yetersizliği 8,0

Kalifiye eleman eksikliği 5,4

Sektörde haksız rekabetin varlığı 5,1

Pazarlama sorunu 4,7

Fiyat istikrarsızlığı 4,6

Girdi maliyetlerinin yüksek olması 4,2

Kayıt dışı üretimin olması 2,2

İşletmenin yeni kurulmuş olması 1,5

İthal ikame ürünlerin olması 0,5

Teknolojik altyapı yetersizliği 0,5

Toplam 100

İncelenen işletmelerde, teknolojik altyapının yetersiz olması ve ürettikleri ürünlerin ikamesi ürünlerin ithal ediliyor olması son sıralarda yer almaktadır. Diğer bir ifade ile firmaların teknolojik gelişime kolaylıkla ayak uydurabildikleri söylenebilir.