DOKAP BÖLGESİNDEKİ TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİNDEKİ DEĞİŞİM
4. ARAŞTIRMA BÖLGESİNDEKİ TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİNDEKİ DEĞİŞİM
Bir önceki bölümde, araştırma bölgesinde ekonomik değeri olan bazı tarımsal ürünleri üreten işletmelerin ölçek, tahsis, ekonomik ve teknik etkinlikleri değerlendirilmiş ve teknik yetersizliğin kaynağı irdelenmişti. Bu bölümde DOKAP bölgesi tarımsal faaliyetlerinde kullanılan işgücü, arazi vb. gibi temel faktörlerin ne derece iyi kullanıldığını ve bunun zaman içinde nasıl değiştiğini ortaya koymak için, DOKAP bölgesi tarımında toplam faktör verimliliğindeki değişim Malmquist Toplam Faktör Verimliliği Endeksi (MTFVE) ile incelenmiştir.
MTFVE; zaman serisi verileri kullanılarak verimliliğin zaman boyutunda gelişimini ölçmek ve nedenlerini incelemek amacıyla kullanılan bir yöntemdir. MTFVE, verimlilik değişimlerinin nedenini; teknik etkinlikteki ve teknolojideki değişmeye dayandırmaktadır. Teknik etkinlikteki değişme (TED), “üretim sınırını yakalama etkisi” (catch-up effect), teknolojik değişme (TD) ise
“üretim sınırının yer değiştirmesi” (frontier–shift ) olarak ifade edilmektedir. Söz konusu etkiler, toplam faktör verimliliğindeki değişmenin ana unsurlarını oluşturmakta ve teknik etkinlikteki değişim ve teknolojik değişmenin çarpımı, toplam faktör verimliliğindeki değişmeyi vermektedir. MTFVE’nin teknik etkinlikteki değişmeye ve teknolojik değişmeye ayrıştırılması her iki faktörün toplam faktör verimliliğine olan katkısını belirlemeye yardımcı olmaktadır.
Böylece, toplam faktör verimliliğindeki değişmenin etkinlikteki değişmeden mi yoksa teknolojideki değişmeden mi olduğu ortaya çıkartılabilmektedir.
Teknik etkinlikteki değişme kendi içerisinde saf teknik etkinlikteki değişme ve ölçek etkinliğindeki değişme olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Saf teknik etkinlik işletmecilik becerisini yansıtan yönetimsel etkinliği; ölçek etkinliği ise işletmelerin uygun ölçekte çalışıp çalışmadığını göstermektedir. Saf teknik etkinlikte olan azalma yönetsel etkinlikte bozulma olduğunu göstermektedir. Ölçek etkinliğinde gözlenen gerilemeden ise işletmelerin ölçek sorunu yaşadıkları anlaşılmaktadır. MTFVE’nin unsurlarına ayrıştırılması toplam faktör verimliliğindeki artışın ana kaynaklarının tespit edilmesinde önem arz etmektedir (Deliktaş, 2002).
Toplam faktör verimliliği bir yandan emek, sermaye ve teknolojinin büyümeye yaptıkları doğrudan katkıları ölçmeye yardımcı olurken, diğer yandan ekonomik büyümenin geçmişteki seyrini gözden geçirme ve gelecekteki ekonomik büyüme potansiyelini değerlendirme imkânı sunmaktadır (OECD, 2001).
Toplam faktör verimliliği bileşenlerinden teknik etkinlikteki değişme ve teknolojik değişme endekslerinin 1’den büyük olması teknik etkinlikteki ve teknolojideki ilerlemeyi ifade ederken 1’den küçük olmaları gerilemeyi ifade etmektedir. Diğer bir ifadeyle teknik etkinlikteki değişme endeksinin 1’den büyük olması işletmenin üretim sınırını yakalama etkisini ve teknolojik değişme endeksinin 1’den büyük olması işletmelerin etkinlik sınırlarını yukarı yönlü hareket
DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarımsal DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarıma Dayalı Yatırım Sanayi Potansiyeli Araştırma Projesi Sanayinin Mevcut Durumu ve Potansiyeli Araştırmada DOKAP bölgesi tarım sektörüne ait 2007-2017 yıllarını kapsayan zaman serisi verileri kullanılmıştır. Analizde çıktı olarak; tarımsal üretim değeri (TÜD); girdi olarak üretim alanı (da), kullanılan akaryakıt (ton), tarımda çalışan işçi sayısı, kullanılan gübre miktarı (ton), traktör sayısı, hayvan sayısı (adet) ve kullanılan yem değeri (TL) kullanılmıştır.
DOKAP bölgesi tarımında toplam faktör verimliliğinde meydana gelen değişim iller itibariyle Tablo 106’da verilmiştir.
Tablo 106. İller itibariye toplam faktör verimliliğinde meydana gelen değişim (%)
İller Etkinlikteki
DOKAP bölgesinde toplam faktör verimliliği 2007-2017 yılları arasında %10.3 artış göstermiştir. Toplam faktör verimliliğindeki artışın temel kaynağını yeni teknoloji üretimi, inovasyon veya teknoloji transferi yoluyla sağlanan teknolojik gelişmeye bağlamak mümkündür. Bu bölgede yürütülen tarımsal yayım ve çiftçi eğitim çalışmalarının yeterince etkin olmadığı, çiftçilerde eğitim ve bilgilendirme yoluyla yeterince davranış değişikliği gerçekleştirilemediğini söylemek mümkündür. DOKAP bölgesinde toplam faktör verimliliğindeki artışın istenen seviyede olmamasının en önemli sebepleri işletme büyüklüğünün olması gerekenden küçük olması ve teknik etkinlikte istenen yönde ve miktarda ilerleme sağlanamamış olmasıdır.
İnceleme alanında toplam faktör verimliliğinde en fazla artışın gerçekleştiği il Rize’dir. Rize’de toplam faktör verimliliği incelenen dönemde %16.7 artış göstermiştir. Bu artışın tamamı teknolojik ilerlemeden kaynaklanmıştır. İnceleme alanında toplam faktör verimliliğinde değişimin en düşük olduğu il Bayburt’tur. Bayburt’ta toplam faktör verimliliği %5.7 artış göstermiştir ve bu artışın temel kaynağı Rize’de olduğu gibi teknolojik ilerlemelerdir. Ancak
Bayburt’ta etkinlik değişimi sağlanmadığından ve çiftçiler yeni teknolojiye adapte olamadıklarından toplam faktör verimliliği istenen düzeyde olamamıştır. Toplam faktör verimliliğinde meydana gelen değişimin kaynağı DOKAP bölgesinde karakteristiktir ve ilden ile değişmemektedir. Teknolojik değişim bütün illerde toplam faktör verimliliğinde meydana gelen artışın temel kaynağıdır. İncelenen illerin tamamında ölçek yetersizliği bulunmaktadır. İşletme ölçeğinin büyütülmesi için gerekli işletme bütünlüğünün bozulmaması, miras yoluyla arazi parçalanmasının önlenmesi, arazi bankacılığı, uygun faizli kredi olanağı sağlanması vb. gibi yapısal önlemlerin alınması yararlı olabilecektir. Benzer şekilde bölgede yayım ve çiftçi eğitim çalışmalarının etkinleştirilmesi, teknoloji transferinin ortaya çıkardığı risklerin yönetilmesi ve çiftçilerin teknolojik yeniliklere adapte olmalarının sağlanması yararlı olabilecektir (Tablo 106).
İnceleme alanında toplam faktör verimliliğinin yıllar itibariyle değişimi incelendiğinde, incelenen dönemde DOKAP bölgesinde toplam faktör verimliliği ortalama %10.3 artış göstermiştir.
Toplam faktör verimliğinde 2008 yılında, 2007 yılına göre %10.2 artış olduğu görülmektedir.
2017 yılında ise 2007 yılına göre %12.6’lık bir artış gerçekleşmiştir. DOKAP bölgesinde toplam faktör verimliliği 2009 ve 2016 yıllarında azalış göstermiştir. İki bin dokuz yılındaki azalış 2007 yılında başlayan küresel ekonomik krize bağlanabilir. İki bin on altı yılında yaşanan azalışı ise Türkiye’de yaşanan kalkışma girişiminin oluşturduğu belirsizliğe bağlamak mümkündür (Tablo 107).
Tablo 107. Yıllar itibariye DOKAP bölgesi tarım sektörü toplam faktör verimliliğinde meydana gelen değişim (%)
DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarımsal DOKAP Bölgesi Tarımsal Üretim ve Tarıma Dayalı Yatırım Sanayi Potansiyeli Araştırma Projesi Sanayinin Mevcut Durumu ve Potansiyeli İnceleme alanında teknik etkinlik ölçümleri ve nedenleri incelenerek Tablo 108’de verilmiştir.
Tablo 108. DOKAP bölgesinde teknik etkinlik ölçümleri ve teknik etkinlik azalışının kaynağı
Yıllar Teknik etkinlik Saf teknik etkinlik
2009 0,990 0,974 1,017 İşletmecilik becerisinin
yetersizliği
Teknik etkinlik ölçümlerinde 2010 ve 2012 yıllarında artış olduğu tespit edilmiştir. Diğer bir ifade ile 2010 ve 2012 yıllarında bölgedeki işletmelerin üretim sınırını yakaladığı söylenebilir. İki bin dokuz yılındaki teknik etkinlikteki azalış; işletmelerin yönetim becerilerinin yetersizliğinden kaynaklanmaktadır. İki bin on bir yılındaki teknik etkinlikteki azalmanın nedeni işletmelerin yönetim becerisi yetersizliği ve uygun olmayan ölçek büyüklüğünden kaynaklanmaktadır. Diğer yıllarda ise DOKAP bölgesi tarım alanındaki teknik yetersizliğinin temel sebebinin işletmelerin ölçek yetersizliğinden kaynaklandığı saptanmıştır.