Saffet Pa a’nın 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin öngördü ü üzere dört yıllık sübyan okullarına “Muhtasar Tarih-i Osman-i” ve rü tiyeye de “Tarih-i Umumi” ve “Tarih-i Osmani” isimli tarih dersleri konmu tur. Tarih ders kitabı artnamesinde vatan sevgisine dayanan husus ve konulara özel bir önem verilmesini, kitabın hikaye eklinde yazılması, “muhakemeye giri ilmeyip” iyi hareketlerin övülmesi ve kötü hareketlerin de yerilmesi önerilmektedir.128
125 SATI BEY; “Tarih Dersinin Usul-u Esasiyesi”, Tedrisat-ı btidaiye Mecmuası, C.8.,
1910’dan aktaran SAFRAN, Mustafa; “Osmanlı Tarih Ö retimi ve Osmanlı majı”, Tarih E itimi Makale ve Bildiriler, Gazi Kitabevi, Ankara, 2006, s. 146-147.
126 SAFRAN, Mustafa; “Osmanlı Tarih Ö retimi ve Osmanlı majı”, Tarih E itimi Makale ve
Bildiriler, Gazi Kitabevi, Ankara, 2006, s. 148.
127 Darü’l-Muallimin-i btidailere Mahsus Müfredat Programı, Matbaa-i Amire, stanbul, 1914’ten
SAFRAN, Mustafa; “Osmanlı Tarih Ö retimi ve Osmanlı majı”, Tarih E itimi Makale ve Bildiriler, Gazi Kitabevi, Ankara, 2006, s. 148.
Abdülhamit Döneminde tarih dersleri, sıbyan okullarından kaldırılmı tır. Milletleri, hükümdarlarına kar ı isyana te vik eden Fransız nkılabı’nın etkisini gençler arasında azaltmak için rü tiyelerde de genel tarih ve Osmanlı tarihinden birincisinin çıkarıldı ı dikkati çekmektedir. 129
Hürriyet fikrinin yayılmaya ba ladı ı bu dönemlerde gençler arasında tarihin sihirli bir etkisi olmu tur. Bu dönemde Namık Kemal, Ziya Pa a, Abdülhak Hamit gibi yazarlar, ideallerini gençlere tarih aracılı ıyla a ılamayı, hem yazan için nispeten tehlikesiz, hem de okuyan için daha etkili bulduklarından, tarihi yapıtlara önem vermi leridir. Namık Kemal’in “Evrak-ı Peri an”, “Barika-ı Zafer”, “Kanije” ve tarihi piyesi “Vatan Yahut Silistre” adlı eserleri bunlardan bazılarıdır. O’nun 1888’de ölümünden birkaç ay önce yalnız bir fasikülü yayınlanmı ken, II. Abdülhamit’in emri ile toplattırılan Osmanlı Tarihi gençlerde tarihe kar ı büyük bir ilgi uyandırmı tır. Namık Kemal, Osmanlı Tarihi adlı kitabının giri bölümünde tarih bilimine ili kin görü lerini açıklamı tır. Burada vicdanın temizlenmesinde, fikri geli mede, zekanın olgunla tırılmasında tarihin yararlarından söz etmektedir. Namık Kemal’e göre tarih, geçmi in ahlakça dü üklü ünü ve yüceli ini gösterir; Aristo’nun tarihi “ikinci bir iir” kabul etmesi, bu yüksek bilimin vicdanda yarattı ı etkiden dolayıdır.130
II. Me rutiyet Döneminde tarih dersleri, “milli ve vatani terbiye” aracı olarak görüldü ü için çocu un ele tirel dü ünmesine, akıl yürütmesini geli tirmesine yönelik olarak düzenlenmemi tir. Öyle ki 1910 yılında bile Satı Bey, Tarih Ö retiminin Temel Yöntemleri (Tarih Tedrisatının Usul-ı Esasiyyesi) adlı makalesinde, tarih dersinin Mutlakiyet Dönemi’nin (1876-1908) ne kadar kötülüklere neden oldu unu, me rutiyet idaresinin ne kadar iyi bir idare oldu unu göstermesi gerekti ini yazmaktadır. Satı Bey’e göre tarih dersi, “me rutiyet” özgürlü ünün ne kadar uzun yoksulluklar, ne kadar cansiperane u ra malar sonucunda elde edildi ini de anlatmalıdır.131
1914 tarihli Darülmuallimin-i btidai Müfredat Programı’nda, 1’inci sınıfa kadar iki er saat lk Ça Tarihi, 2’nci sınıfa Orta Ça ve slam Tarihi, 3’üncü
129 BAYMUR, a.g.e., s. 16. 130 SAFRAN, a.g.m., s. 145. 131 SAFRAN, a.g.m., s. 146-147.
sınıfa Tarih-i Osman-i ve Avrupa Tarihi, 4’üncü sınıfa da Avrupa Tarihi konmu tur. Osmanlı Tarihi dersinde ö retmenden ö rencileri, olay ve sebebi arasındaki ili kiyi incelemeye yöneltmesi, özellikle, devletin duraklama ve gerilemesini meydana getiren sebeplere önem vermesi istenmektedir: “Muallimler, tarihin, terbiye-i vataniye için en mühim bir vasıta oldu unu, vicdan meylinin te ekkülüne pek mühim bir vazife icra etmekte bulundu unu nazar-ı dikkatten dur(uzak) tutmayacaklardır.”132
1930’lara kadar, Fuad Köprülü, hsan erif ve Ahmet Refik’in yazdıkları ders kitaplarının okullarda kullanıldı ı görülmektedir. Cumhuriyet dönemi ünlü tarih ders kitapları yazarı Emin Oktay’ın tarih ö retmeninin hsan erif oldu u dü ünülürse, ki bu ö retmen-ö renci ili kilerini daha da geli tirebiliriz, Me rutiyet ku a ının, bir sonraki ku akta etki bırakaca ını dü ünmek kaçınılmazdır. Öte yandan, Cumhuriyet’in ilanı sonrasında, ö retim ve e itimin aksamaması için ortaö retim düzeyinde süratle bir tarih kitabının yazılması görevi Hamit Ongunsu ile Muhsin Teker’e verildi. 1926 tarihli program de i ikli ini göz önüne getiren Hamit ve Muhsin “Türkiye Tarihi” adlı kitaplarını tekrar bastırdılar. Kitaplarının giri inde “orta tedrisatta (e itimde) takip edilen ba lıca gayelerin (amaçların) biri ve belki de en mühimi akli melekeleri (yetenekleri) inki af ettirmek (ortaya çıkarmak), idrak (algı), dü ünme ve istidlal (çıkarım) itiyatlarını (alı kanlık) husule getirmek (meydana getirmek) velhasıl (sonuç olarak) akıl ve zekayı müsmir (verimli) olabilece i bir ekle ifra etmektir (dönü türmektir). Tarih, bu gayeye, belki di er her hangi dersten daha fazla, hizmet edebilece i için mephaslarımız (kaynaklarımız) bu cihet dü ünülerek yazılmı …” denilmektedir. 133
1943 Maarif urasında ilk ve ortaokul tarih kitaplarının hazırlanmasında bilim ve pedagojik yönünden dikkate alınacak noktalar saptanmı tır. Lise tarih kitaplarının mükemmelle tirilmesi yolundaki mütalaaları belirtilmi tir. ura’nın açılı konu ması Hasan Ali Yücel tarafından yapılmı tır. Yücel’in de belirtti i gibi, Türk milletinin en eski ve geni tarihe sahip olması, Batı medeniyeti ile ilgisi ba ka milletlerin tarih ö retimi müfredatlarından daha yüklü hale getirmi tir.
132 SAFRAN, a.g.m., s. 148. 133 SAFRAN, a.g.m., s. 149.
Ömer Lütfi Barkan, Enver Ziya Karal, Halil Demircio lu, Mükrimin Halil Yinanç, Hamit Ongunsu gibi tarihçilerin katıldı ı urada tarih ö retiminin psikolojik meseleleri de ele alınmı , fakat bu müfredat programına yansımamı tır.134
Kısaca, Tanzimat döneminde okullarda formel olarak okutulan Osmanlı tarihi bir tür vatanda lık terbiyesinin bir aracı olarak görülmü tür. Namık Kemal’in Osmanlı Tarihi belli bir süre okul tarih ders kitaplarına alternatif te kil etmi tir. Cumhuriyet döneminde ise, Osmanlı tarihi, Türk Tarihi’nin bir uzantısı olarak görülmekte, vatanda lık ve kimlik e itimi daha çok nkılap Tarihi ve Atatürkçülük derslerinde gerçekle tirilmektedir.135