Taşıyıcı

a. Genel olarak

Uluslararası hava taşıma sözleşmelerinde taşıyıcı kavramı, sözleşmede taahhütte bulunarak taşıma işlemini üstlenen taraf olarak tanımlanmaktadır (Sözer, 2009: 36; Canbolat, 2009: 19; Bozkurt Bozabalı, 2013: 43; Gölcüklü, 2018: 43).

Kavramsal olarak bakıldığında doktrinde, hava yolu taşıması yapan taraf için ‘’taşıyıcı’’ kavramının yanı sıra ‘’taşıyan’’ kavramının kullanıldığı haller de görülmektedir (Gölcüklü, 2018: 43). Yargıtay her iki kelimeyi de kullanmaktadır. Montreal Sözleşmesi’nin tercümesinde ise ‘’taşıyıcı’’ kelimesi tercih edilmiştir (Gölcüklü, 2018: 44).

Taşıyıcı kavramının herhangi bir tanımına Varşova/Lahey Sözleşmesi’nde veya Montreal Sözleşmesi’nde rastlanmamaktadır. Ancak, her iki uluslararası sözleşmenin de birinci maddesi hükmüne göre; taşıyıcı sıfatının kazanılması için gereken koşul, taşıma işinin ücret karşılığında yapılıyor olmasıdır. Yani, taşıma işi ücret karşılığında yapılmıyor ise, bir hatır taşıması söz konusu ise, taraflar arasında bir taşıma sözleşmesi mevcut olmadığından taşıma işlemini üstlenen taraf, burada taşıyıcı sıfatına sahip değildir (Sözer, 2009: 36; Birinci Uzun, 2015: 53). Dolayısıyla, bu gibi bir durumda da ne Varşova/Lahey Sözleşmesi ne de Montreal Sözleşmesi uygulanabilecektir.

Taşıma sözleşmeleri temsilci aracılığı ile de yapılabilir. Eğer bir doğrudan temsil ilişkisi mevcut ise temsilci, sözleşme yapılırken temsil edilen adına ve hesabına işlem yaptığını bildirir (Kırman, 1990: 32; Birinci Uzun, 2015: 54). Burada, başka bir

26 işleme gerek kalmaksızın, yapılan sözleşme hüküm ve sonuçlarını doğrudan temsil olunan kişi üzerine doğurur ve temsil olunan kişi taşıyıcı sayılır (Kırman, 1990: 32; Birinci Uzun, 2015: 54). Eğer üçüncü kişi, temsilci ile sözleşme yaparken bu durumu biliyor ise de sonuç aynı olacaktır. Dolaylı temsil hallerinde, temsilci bu sıfatını yolcuya bildirmemektedir; burada yolcunun sözleşmeyi yapan kişinin temsilci olarak hareket ettiğini anlaması mümkünse veya yolcu açısından sözleşmenin kiminle yapıldığının önemi yoksa, temsil olunan kişi taşıyıcı sayılacaktır (Kırman, 1990: 33). Ancak taşıma sözleşmelerinde, taşıyıcının kim olduğu yolcu açısından önemlidir ve aksine bir durum genelde söz konusu olmamaktadır (Kırman, 1990: 33; Birinci Uzun, 2015: 54). Dolayısıyla, böyle bir durumda, temsilci edinmiş olduğu hak ve borçları devir borcu altına girecektir (Gölcüklü, 2018: 47).

Daha önce de belirtildiği üzere, Varşova Sözleşmesi ve Lahey Protokolü’nde herhangi bir taşıyıcı tanımı yer almamaktadır. Lakin, Varşova/Lahey Sistemi, hava yolu ile yapılan ticari amaçlı taşımaları düzenlemektedir (Sözer, 2009: 41). Buradan hareketle, Varşova/Lahey Sistemi’nin sadece taşıyıcının tacir sıfatını haiz olduğu uluslararası hava taşıma sözleşmelerine uygulanabileceği söylenebilir (Sözer, 2009: 41). Uygulamada ise taşıma taahhüdünde bulunan kişi ile taşıma işini yapan kişi, genel olarak farklı olduğundan taşıma işini fiili olarak yapan kişi ile yolcu arasındaki ilişkinin de düzenlenmesi gerekmiştir (Ülgen, 1987: 63; Birinci Uzun, 2015: 55; Gölcüklü, 2018: 45). Bu nedenle 1961 tarihli Guadalajara Sözleşmesi’nde taşıyıcı kavramının tanımı yapılmış ve taşıma sözleşmesine taraf olan akdi taşıyıcının yanı sıra fiili taşıyıcıya da yer verilmiştir (Ülgen, 1987: 63; Birinci Uzun, 2015: 55). 1999 tarihli Montreal Sözleşmesi, Guadalajara Sözleşmesi’nin hükümlerini de içerdiğinden, Montreal Sözleşmesi’nde de akdi ve fiili taşıyıcı kavramları mevcuttur (Birinci Uzun, 2015: 55). Birden fazla taşıyıcı tarafından gerçekleştirilen taşıma türü olan mütevali taşıyıcı kavramına da hem Varşova/Lahey Sistemi’nde hem de Montreal Sözleşmesi’nde yer verilmiştir. Yani, Varşova/Lahey Sistemi ve Montreal Sözleşmesi çerçevesinde akdi, fiili ve mütevali taşıyıcı olarak üç farklı taşıyıcı kavramına rastlanmaktadır.

b. Akdi taşıyıcı

Taşıma sözleşmesinde, karşı tarafa taşıma işini bizzat kendisi veya temsilcisi aracılığı ile taahhüt eden ve sözleşmeye de bu sıfatla taraf olan kişiye akdi taşıyıcı

27 denmektedir (Ülgen, 1987: 61; Turhan, 2016: 26; Birinci Uzun, 2015: 55). Taşıyıcı sıfatı akdi bir ilişki sonucu ortaya çıkar (Sözer, 2009: 44). Akdi taşıyıcının hava aracına malik veya kiracı olması, gerçek veya tüzel kişi olmasının bir önemi yoktur; önemli olan taşıyıcı olarak bir taahhütte bulunmuş olmasıdır (Gölcüklü, 2018: 46). Bunun yanında, akdi taşıyıcının tacir sıfatını taşıması veya taşıma işini meslek olarak icra etmesi de mühim değildir (Birinci Uzun, 2015: 56).

i. Akdi taşıyıcı olarak seyahat acentelerinin durumu

Seyahat acentelerinin durumu açısından belirtilmelidir ki her bir somut olay için taahhüdün konusuna bakmak gerekmektedir. Eğer ki somut olayda, seyahat acentesi aracılık sıfatını ortaya koymadan işlem yapmış ise, akdi taşıyıcı sıfatı taşıma taahhüdünde bulunmuş olan acenteye ait olacaktır (Ülgen, 1987: 61-62; Kırman, 1990: 29). Burada ayrımın yapılması için dikkat edilmesi gereken husus, aracılık edilmiş olunması durumunda dahi, seyahatin hepsi için sorumluluğun üstlenilmiş olduğu yönünde bir izlenim yaratılmış olunmasıdır (Ülgen, 1987: 61-62). Acentenin yolcuya temsilci sıfatını açıkça bildirmesi gerekmektedir (Gölcüklü, 2018: 46). Fakat, hava taşıma sözleşmesinin temsilci adına, temsil olunan hesabına gerçekleştirildiği dolaylı temsil hallerinde, temsilci yani acente edindiği hak ve yükümlülükleri temsil olunana devir yükümlülüğü altına girmektedir (Kırman, 1990: 32; Gölcüklü, 2018: 46-47). Örnek verilecek olursa, Türk Hava Yolları’nın yetkili temsilcilerinden olan A Turizm Limited Şirketi’nin, uygun fiyatlı olarak Almanya’ya uçak bileti satması halinde biletin üzerinde ya da sözleşme şartlarında aracı olan A Turizm Limited Şirketi’nin değil, Türk Hava Yolları’nın bilgileri yer alacak ve akdi taşıyıcı da o olacaktır. Aynı durum, yukarıda açıklanmış olan IATA acenteleri için de geçerlidir.

Varşova/Lahey Sistemi’nde sözleşmesel ilişki esas alınmış olduğundan tarafların hak ve borçları yapılmış olan uluslararası hava taşıma sözleşmesinden doğmaktadır, dolayısıyla taşıma taahhüdünde bulunmamış olan birinin hak ve borçlarının bu sisteme göre belirlenmesi mümkün değildir (Kırman, 1990: 35; Sözer, 2009: 44). Yani, taşıma sözleşmesinin tarafı olmayan bir kişiye Varşova/Lahey Sistemi uygulanamaz. Ancak uygulamada pek çok taşıma, sözleşmesinin taraflarından biri olmayan kişilerce icra edilmekte ve karşımıza akdi taşıyıcı ve fiili taşıyıcı kavramları çıkmaktadır (Sözer, 2009: 45). Bu gibi durumlarda bir hak kaybının yaşanmaması adına Guadalajara Ek Konvansiyonu’nda taşıyıcı kavramı akdi ve fiili

28 olarak ayrılarak bir çözüm yoluna gidilmiştir. Burada düzenlenen hükümler, daha sonra 1999 tarihli Montreal Sözleşmesi’ne dahil edilmiştir.

Akdi taşıyıcının temsilci kullanmasında bir sakınca yoktur. Taşıyıcı, yetkilendirdiği bir temsilci aracılığı ile de sözleşme yapabilmektedir (Gölcüklü, 2018: 46). Temsilci, sözleşme yaparken temsil olunan adına hareket ettiğini belirtmezse bu taahhütten doğan hak ve borçlar kendisine ait olacaktır (Gölcüklü, 2018: 46). Buna örnek olarak, bir seyahat acentesinin aracı sıfatını ortaya koymaksızın taşıma taahhüdünde bulunması halinde taşıyıcı sıfatı alacağı gösterilebilir (Ülgen, 1987: 61; Turhan, 2016: 26).

Akdi taşıyıcının kim olduğu konusunda bir ihtilaf çıkması halinde Montreal Sözleşmesi madde 3 hükmüne göre yolcu bileti bir ispat karinesi sayılacaktır. Bu karine de sözleşmede taahhütte bulunmuş olan akdi taşıyıcı tarafından çürütülebilecektir (Gölcüklü, 2018: 47).

Düzenlenmiş bir bilette taşıyıcının değiştirilmesi borcun nakli sayılmaktadır (Ülgen, 1987: 63; Kırman, 1990: 30). Böylece, eski taşıyıcı sözleşmeden ayrılmış olacağından yolcuya ilişkin taşıma taahhüdü de ortadan kalkacaktır. Yeni taşıyıcı ise sözleşmenin tarafı ve taahhütte bulunan kişi olarak taşıyıcı sıfatını kazanmaktadır (Ülgen, 1987: 63; Kırman, 1990: 30).

c. Fiili taşıyıcı

Uluslararası hava taşıma sözleşmesinin taraflarından olan akdi taşıyıcı, taahhüt etmiş olduğu taşıma işinin tamamını veya bir kısmını kendisi ifa etmeyip bir başkasına devredebilir (Birinci Uzun, 2015: 56; Turhan, 2016: 27). Burada, taşıma işi devredilen kişiye fiili taşıyıcı denmektedir. Fiili taşıyıcı, akdi taşıyıcının bir temsilcisi yahut yardımcısı değil, tersine ondan bağımsız bir taşıyıcıdır (Gölcüklü, 2018: 49).

Uluslararası hava taşımalarında fiili taşıyıcı kavramının daha net anlaşılması açısından birkaç örnek verilecek olursa; kimi zaman dış hatlar terminallerindeki bilgi tabelalarında bazı uçuşların yanına yazılmış olan ‘’operated by’’ ifadesi dikkat çekmektedir, bu ifade fiili taşımanın kim tarafından gerçekleştirileceğini göstermektedir (Gölcüklü, 2018: 48). Bunun yanı sıra, bir gruba üye olan bir şirketten uçak bileti alan yolcunun, aynı grubun üyesi olan başka bir şirket tarafından fiilen

29 taşınması da örnek verilebilir. Burada, taşımayı fiilen gerçekleştiren şirket, fiili taşıyıcı sıfatını haiz olacaktır.

Guadalajara Ek Konvansiyonu madde I/c ve 1999 Montreal Sözleşmesi madde 39 hükmüne göre; aksi ispat edilmediği sürece fiili taşıyıcı, taşıma işini kendisine verilen yetkiye dayanarak yapmaktadır. Bunun yanında, Guadalajara Ek Konvansiyonu madde II ve Montreal Sözleşmesi madde 40 uyarınca; fiili taşıyıcı, yalnızca taşımanın kendisi tarafından ifa edilen kısmı ile sorumlu tutulmaktadır. Akdi taşıyıcı ise, fiili taşıyıcı tarafından yerine getirilen bölüm dahil taşımanın tamamından sorumludur.

Montreal Sözleşmesi çerçevesindeki talepler, kendisi tarafından ifa edilen bölüm dışında gerçekleşmiş ise, fiili taşımacıya karşı ileri sürülemez (Gölcüklü, 2018: 49). Yine Montreal Sözleşmesi madde 40 hükmüne göre, fiili taşıyıcı tarafından ifa edilen kısımdaki zararlar bakımından ise, yolcuya karşı akdi taşıyıcı ve fiili taşıyıcı müteselsilen sorumlu olacaktır (Sözer, 2009: 46; Turhan, 2016: 28).

d. Ek veya tamamlayıcı (mütevali) taşıyıcı

Uluslararası hava taşımalarında mütevali taşıyıcı kavramı, kimi zaman literatürde ek, tamamlayıcı, ardıl, müteakip veya zincirleme isimleriyle de geçmektedir. Montreal Sözleşmesi’nin resmi çevirisinde ise yanlış bir biçimde ‘’müteselsil taşıyıcı’’ olarak kullanılmıştır. Sorumluluk türü yerine kavram belirtilmesi gerektiğinden, mütevali taşıyıcı olarak kullanılmasını doğru bulmaktayız. Mütevali taşıma, taşımanın birden fazla taşıyıcı tarafından yapıldığı durumlarda söz konusu olmaktadır. Uluslararası hava taşımalarında mütevali taşıyıcı, Varşova/Lahey Sözleşmesi madde 1/3 ve madde 30’da hükme bağlanmışken, 1999 Montreal Sözleşmesi’nin ise 1/3 ve 36. maddelerinde düzenlenmiştir.

Mütevali taşıma kavramından söz edebilmek için üç şart gerekmektedir: taşıma, zaman ve mekân olarak ayrılmış ancak birbirini takip ederek ifa edilecek olan taşıma sözleşmelerini içermelidir; taşıma, taraflar tarafından tek bir işlem olarak kabul edilmelidir; taşımanın birden çok mütevali taşıyıcı tarafından icra edileceği kararlaştırılmış olmalıdır (Kırman, 1990: 37; Sözer, 2009: 47; Bozabalı, 2013; 30; Ortaç, 2014:147; Turhan, 2016: 29). Bir görüşe göre ise, bu şartların yanı sıra, taşıma

30 bölümlerinin hepsinin hava yolunda gerçekleşmesi şartı da aranmaktadır (Kaner, 1992:4).

Birbirini takip ederek ifa edilecek olan uluslararası hava taşıma sözleşmeleri, taraflar tarafından tek bir işlem olarak öngörülmüş ise, birden çok taşıma sözleşmesi olması halinde dahi kesintisiz bir taşıma olarak kabul edilecektir (Kırman, 1990: 36; Sözer, 2009: 47). Bu taşımalarda, her bir taşıyıcı, icra ettiği taşıma kısmı için akdi taşıyıcı sıfatını haiz olacaktır (Sözer, 2009: 47). Ayrıca, hak ve borçları da uluslararası sözleşme hükümlerine tabi olacaktır. Söz konusu Varşova/Lahey Sözleşmesi madde 1/3 ve Montreal Sözleşmesi madde 1/3 hükmüne göre, yapılmış olan birden çok taşıma sözleşmesinin kesintisiz bir taşıma niteliğinde kabul edilmesi için taraflar arasında bir irade uyuşması aranmaktadır. Burada taraflar olarak anlaşılması gereken, hem birden çok mütevali taşıyıcı hem de taşıtan yahut yolcudur (Sözer, 2009: 47). Burada belirtilmesi gereken bir diğer husus ise, taraflar arasında açık bir akdi bağın kurulması gerekliliğidir (Sözer, 2009: 47). Bu konuda Yargıtay’ın vermiş olduğu bir karara göre de her taşıyıcı, yolcuya karşı edimler yüklense bile bu taşıyıcılar aynı zamanda bu taşımaların tek bir taşıma olduğu konusunda anlaşmazlarsa, burada Montreal Sözleşmesi uyarınca bir mütevali taşımadan bahsetmek mümkün olmayacaktır (Yargıtay.11.15.10.1999 T. 1999/5531 E.; 1999/7886 K). Yani, aralarında akdi bağlılık yoksa, söz konusu taşıyıcılar akdi taşıyıcı sıfatını haiz olamayacaklar, dolayısıyla da sorumluluk yalnızca akdi taşıyıcı sıfatını haiz olan ilk taşıyıcıda olacaktır.

Uluslararası hava taşıma sözleşmesi yapılırken birden çok taşıyıcı tarafından zincirleme olarak ifa edileceği kararlaştırılmış ise, ifaya yönelik taşıyıcıların isimleri, ücretin o anda ödenip ödenmemesi gibi küçük ayrıntıların o anda belirlenmeyip sonradan tamamlanması taşımanın mütevali olma niteliğini değiştirmez (Ülgen, 1987: 67; Kırman, 1990: 37). Bunun yanında, taşıma işinin her aşaması için ayrı ayrı birer taşıma belgesi düzenlenmesi de sözleşmenin niteliğini değiştirmeyecektir (Kırman, 1990: 39). Ancak, taşıma sözleşmesinde tek bir taşıyıcı gösterilmesine rağmen karşı tarafın rızası olmadan taşımanın tamamı ya da bir kısmı başka bir taşımacı tarafından ifa edilmişse, burada mütevali taşımadan söz etme imkânı bulunmamaktadır (Kırman, 1990: 38). Yargıtay’ın bu konuda vermiş olduğu bir karara göre, somut olayda, taraflar arasında taşımanın birden çok taşıyıcı tarafından ifa edileceği bir sözleşmede

31 kararlaştırılmadığından bu olaya mütevali taşıma hükümleri uygulanamayacaktır (Yargıtay.11.19.06.2001 T. 2001/5612 E.; 2001/5612 K).

Varşova/Lahey Sözleşmesi ve 1999 Montreal Sözleşmesi’ndeki düzenlemeler ile ulaşılmak istenen amaç, uluslararası bir hava taşımasının bazı bölümlerinin aynı ülke sınırları içinde gerçekleşmesi halinde bile taşımanın uluslararası niteliğinin korunmasıdır (Turhan, 2016: 31). Bu sayede, uluslararası niteliğini koruyan bu hava taşıma işine yalnızca ilgili sözleşme hükümleri uygulanacak ve herhangi bir ulusal hukuk bu olaya dahil edilmeyecektir. Bu düzenlemeler ile de hedeflenen yeknesaklık gayesine uygun adımlar atılmıştır.