Vakfın ve vakıf lehtarı kimselerin maslahatı da tağyîr sebebi olarak değerlendirilmiştir. Hanefîler ve Hanbelîler ile birlikte Şâfiîler’in de olumlu yaklaştığı bu hususla ilgili olarak, kaynaklarda birçok örneğe rastlanır.
Gayri menkullerde Hanefî fakîhlerin mescit ve civarındaki yol ile vakıf arazi hakkında yapmış oldukları değerlendirmeler, tağyîrde maslahatın öne çıktığı taraflardır. Onlara göre gerekli şartlar bulunduğu takdirde, ihtiyacı karşılamada yetersiz olan mescide, yanında bulunan yol veya meydandan, orayı kullananlara zarar vermemek kaydıyla ilave yapılması mümkün olduğu gibi tersi durumda, yola veya yolun genişletilmesine ihtiyaç olduğunda, mescide ait ihtiyaç fazlası yerlerin kullanımında değişiklik yapılarak bu amaca tahsis edilmesi de uygundur.451 Yine yalnızca ziraî usullerle gelir oluşturmak amacına tahsis olunmuş vakıf arazinin bakımı ve her türlü zarardan korunması ve oradaki işlerin yürütülebilmesinde ihtiyaç duyulan iş gücünü temin maslahatlarına binaen, bir kısmına köy kurulması uygun görülmüştür.452
İbn Teymiyye, vakıf malın kullanılamaz hale gelmesi gibi zaruri bir şart olmadan da tağyîr yapılabileceğini açıklamıştır. Hatta niteliği itibarı ile diğer vakıflardan farklı tutulan, umumiyetle mutlak değişmezlik alanı kabul edilen mescitte dahi, tağyîri zaruri durum ile sınırlamanın hukukî veya mezhebî bir dayanağı bulunmadığını, bilakis şer’î deliller ile sahabeden yapılan nakillerin
450 Âlim b. Alâ, el-Fetâva’t-Tatarhâniyye, V, 870; Bilmen, Hukûk-ı İslâmiyye, V, 16. 451 Ebü’l-Leys es-Semerkandî, en-Nevâzil, vr. 249a; Kirmastî, Ahkâmü’l-evkâf, vr. 41a;
Trablusî, el-İs‘âf, s. 73; İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, VI, 574-575. 452 Kâdîhân, Fetâvâ, III, 300.
bizleri bu konuda olabildiğince geniş davranmaya sevk ettiğini ifade etmektedir.453
Menkul vakıf malları ya da vakıf gelirlerin harcanmasında da vakfın veya toplumun ihtiyacı olduğunda tağyîre gidilmiştir.454 Bir mescidin yalnız tamirat ve tadilatını yapmak üzere tahsis edilmiş müstegallâta ait gelirler, ihtiyaçtan dolayı ilgili mescidin kapı önünde hem cemaati hem de mescit girişini yağmur gibi dış etkenlerden muhafaza için oluşturulacak bir yapının inşasında kullanılması uygun görülmüştür. Böylece vakıf mülkün yalnızca tamirat ve tadilatıyla sınırlandırılmış varidâtın kullanımında tağyîre gidilerek vukuu muhakkak bir zarara mani olunmakta, vakıf yerin tamir safhasına gelmemesi ya da bu sürecin geciktirilmesi sağlanmaktadır.455
Böylece, bazen ortaya çıkan zorlukları ve zararı giderme, bazen ileride olması muhtemel birtakım ziyan ihtimallerini ortadan kaldırma amacıyla tağyîr mümkün görülmekle beraber, bu hususta en ileri seviyede görüş beyanında bulunan İbn Teymiyye dahi, benzer bir ihtiyaç olmadığı takdirde vakıfla ilgili herhangi bir değişikliği veya vakfa ait gelirlerin kendi cinsinden de olsa başka bir vakfa aktarılmasını câiz görmemektedir. Zira bu durum, vâkıf tarafından kullanılması gereken tayin hakkını ihlal etmek anlamına gelmektedir.456
Son olarak günümüz şartlarının ortaya çıkardığı, kullanılamaz hale gelme ve vakıf amacını yerine getirememe gibi zaruri nedenler olmasa da, vakfa ve vakfın gayesini gerçekleştirmeye faydası olacak birtakım değişikliklerin yapılabilmesi gerekmektedir.457 Şehir içerisinde meskûn mahal
olarak katma değeri yükselen vakıf mahallerde, zirai yollarla gelir sağlamaya
453 İbn Kudâme, el-Muğnî, V, 634; İbn Teymiyye, Mecmûu’l-fetâvâ, XXXI, 218-220. 454 Ebü’l-Leys es-Semerkandî, en-Nevâzil, vr. 251b; Kâdîhân, Fetâvâ, III, 312; Âlim b. Alâ,
el-Fetâva’t-Tatarhâniyye, V, 870.
455 Râfi’î, el-Azîz, VI, 304; Trablusî, el-İs‘âf, s. 77.
456 İbn Teymiyye, Mecmûu’l-fetâvâ, XXXI, 218-220, 264. 457 Me‘âşî, el-Bu‘dü’l-mekâsıdî, s. 60-61.
devam etme yerine, buralarda aşırı talep gören çok katlı konutlar inşa edilerek vakıf gelirinin ileri derecede artırılması mümkündür. Yukarıda ifade edildiği üzere geçmişte özellikle Hanefî ve Hanbelî bir kısım fakihler de aynı şartlarda benzer hükümler ortaya koymuşlardır. Zira usul ilminde “Celb-i maslahat ve
def-i mazarrat” olarak açıklanan “Maslahat” veya “Mesâlih-i mursele” gibi
fer’î deliller458 ile “Zarar giderilir”,459 “Zarar imkân ölçüsünde def’olunur”460
gibi küllî fıkıh kaideleri bunu gerektirmektedir.
III- TAĞYÎRİN ŞARTI
Fıkıh bilginleri vakıfta tağyîr için birtakım şartlar ileri sürmüşlerdir. Buna göre planlanan değişikliklerin, vakfın veya vakıftan yararlananların içinde bulunduğu şartlara uygun olması ve her iki taraf adına fayda sağlıyor olması gerekmektedir. Bir diğer ifadeyle, tağyîrin şartı sebeplerinin gerçekleşmesidir.461 Eğer fayda ve ihtiyaç bulunmayacak olur ise, mescit ile
yol arasındaki tağyîr örneğinde olduğu gibi, mescitten çıkarılarak yola yapılan ilave, hükmen mescit olmaktan çıkmadığı gibi, mescide dâhil edilen yer de mescit hükmünü almayacaktır.462 Şâfiîler, vakıftaki sıkı yaklaşımları gereği, tağyîr uygulamalarının vakıf malın aslını değiştirmeyecek ölçüde az ve sınırlı olması gerektiğini ifade etmişlerdir.463
Konuyla ilgili örneklerde, Hanefiler ile Şâfiîler, tarıma tahsis edilmiş vakıf arazi üzerinde köy kurma ya da ev veya dükkân yapma gibi bazı tağyîr
458 Ebû Zehre, Usûlu’l-fıkh, s. 279; Zeydan, Vecîz, s. 198-199; Şakiru’l-Hanbelî, Usûlü’l- fıkhı’l-İslâmî, s. 317-318; Atar, Fıkıh Usûlü, s. 81-82.
459 Mecelle, md. 20; Ali Haydar, Dürer, s. 75, md. 20. 460 Mecelle, md. 31; Ali Haydar, Dürer, s. 87, md. 31.
461 Kâdîhân, Fetâvâ, III, 300; Âlim b. Alâ, el-Fetâva’t-Tatarhâniyye, V, 745-746; Şirbinî, Muğni’l-muhtâc, II, 393; el-Fetâva’l-Hindiyye, II, 414; Abdullah Sâlih, “Şartu’l- vâkıf…”, Evkâf, V, 200.
462 İbnü’l-Bezzâzî, el-Fetâva’l-Bezzâziyye, III, 285.
şekillerine izin verirlerken, yeni bir köy kuruluşunda vakıf yerin korunması ve mahsulünün toplanabilmesini göz önünde bulundurmuşlar, ev veya dükkân yapımında da vakıf yerin şehre bitişik veya yakın olmasını ve buna bağlı olarak tarıma nispetle kiraya dayalı daha fazla gelir sağlama imkânını esas almışlardır. Aksi halde vakıf ve vakıf lehtarı adına fayda sağlamayan, yerleşim yerinden uzak, ev ya da dükkân olarak rağbet görmeyecek, öncekinden daha fazla geliri olmayan bir tağyîrin yapılmasını uygun karşılamamışlardır.464
IV- TAĞYÎRİN ÇEŞİTLERİ
Vakıf mallarındaki tüm değişimleri konu edinen tağyîrin birkaç şekilde tasnifi mümkün olmakla birlikte, değişimin gerçekleştirildiği alanlara göre şöyle sıralanabilir.
a. Vakıf malın kullanım şeklinde veya gelir sağlamak üzere kurulmuş vakıfların kiralama usullerindeki tağyîrler.
b. Müstegallât vakıflarına ait gelirlerin harcama yerlerinde yapılan tağyîrler.
c. Vakıftan yararlananlarla ilgili tağyîrler.
d. Vakıf malın fiziki yapısında gerçekleştirilecek tağyîrler.