3. Makaleler ve Bildiriler
3.3. Türk Dünyası Efsanelerindeki Ceza ve Mükâfatın İşlevi
3.3.9. Türkmen Efsanelerindeki Ceza ve Mükâfatın İşlevi
Türkmen efsanelerinden seçilen örnekler ışığında ve folklorun işlevlerinden yola çıkarak, efsanenin işlevlerinin neler olduğu tespit edilebilir. 207 Türkmen efsaneleri incelendiğinde efsanelerin; gelenekleri ve ahlakî standartları telkin etmek, uygun davranışları övgüyle ödüllendirmek, yasak ve kurallar ihlal edildiğinde başa gelebilecekler, ceza ve felaketleri ürkütücü şekilde örneklendirmek, olay, durum, varlıklar, sosyal kurumlar, davranışlar ve âdetlerin nasıl olması veya olmaması konusunda açıklama işlevlerine sahip olduğu görülmektedir. Belirtiğimiz üzere, bir toplumun düzen ve yapısını korumak için diğer halk anlatılarında olduğu gibi efsanede de topluma yön verecek belli mesajlar bulunmaktadır. Bu öğüt niteliğinde ki mesajlar, cezalandırma ve mükâfatlandırma motifleriyle sık sık karşımıza çıkmaktadır. Türkmen efsanelerinde sık rastlanan motiflerden biri de “Değişim” dir. Türkmen efsanelerindeki değişim, en yoğun olarak “İnsanın Hayvana Dönüşmesi” şeklinde meydana gelmektedir. Efsanelerde insanın hayvana dönüşmesi ise “Beddua Sonucu” gerçekleşmektedir. Örneğin, “Kaplumbağa”208 efsanesinde bir adamın yaptığı cimrilik sonucu aldığı bedduaya ile atının ve üstünün taşlayıp, kaplumbağaya dönüşümü anlatılır. Böylelikle toplumda cimriliğin ve kıskançlığın kötü bir özellik olduğu gösterilmiş olur. Diğer beddua sonucunda değişim olan “ Saksağan”209 efsanesinde, Pirin ağaca “beni sakla” demesi üzerine ağacın onu içine alıp düşmandan saklaması ve saksağanın düşmana pirin nerede saklandığını söylemesi üzerine pirin beddua saksağana beddua eder. Beddua üzerine saksağan ağzından doğurmaya başlar. Yapılan yanlışın ve kötülüğün cezalandırılacağı vurgulanmaktadır. “Baykuş”210 adlı efsanenin birinci varyantında kişi, eşine sadakatle bağlı olmadığı için bedduaya maruz kalır ve hep uğursuz
207 Folklorun işlevleri konusunda bk. William R. Bascom, “Folklorun Dört İşlevi”, Ferya Çalış (Çev.),
Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, Hzl. M. Öcal Oğuz vd., Geleneksel Yayınları, Ankara 2005,
s.14
208 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.324
209 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)” (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.338
210 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
85
olarak kabul edilecek bir kuşa dönüşür. Yine başka bir varyant olan “Baykuş”211 efsanesinde, annesinin evladına ettiği beddua sonucunda kişi baykuşa dönüşür. Her ilki baykuş efsanesinde de, yapılan yanlış davranış karşısında kişiler bedduaya uğrar ve kişiler hayvana dönüşür. Türkmen toplumunu o vakitten sonra o kuşu lanetli kabul eder ve baykuştan uzak dururlar. İki efsanede de yapılan kötü davranışların toplumda nasıl algılandığını ve gerekli en ağır cezayı hak ettiğini açık bir şekilde görmekteyiz.
Türkmen efsanelerinde sıkça rastladığımız diğer cezalandırma motifi, “Öldürerek
Cezalandırma” motifi, toplumun bütünlüğünü bozan, ahlak kurallarını yıkan, vatana ihanet
eden kişilerin cezalandırılmasında görülmektedir. “Âşıklar Kalesi”212 adlı efsanede anne- babalarının sözünü dinlemeyip kaçan genç âşıkları halk taşlayarak öldürür. Aileler onlara beddua eder ve iki genç köyün insanları tarafından taşlanarak öldürülür. Bu da bize anne- babanın bedduasının tuttuğunu gösterir ve her halükarda onların dinlenmesi gerektiği vurgulanır. Bu efsanede ayrıca Türkmenler arasında kullanılan “âşık olma yoldan çıkma” sözünün de kökeni açıklanır ve sözün ortaya çıkışı bu olaya bağlanır. “Usta Kuşun Talebesi”213 adlı efsanede han, kızıyla konuştuğunu öğrendiği ustayı cezalandırarak öldürür. “Togalaktepe”214 adlı efsanede Cengiz Han, halinden şikâyet eden kızı cezalandırarak öldürür. “Adam Öldürülen Geçit”215 adlı efsanede de süt sağan kadının namusuna göz diken asker öldürülür. Görüleceği üzere öldürerek cezalandırma en ağır cezalandırma şekli olduğu gözler önüne serilmektedir. Gerçekte de vatana ihanet, birlik ve bütünlüğü bozmak, toplumun ahlak yapısını hiçe saymak her Türk toplumunda olduğu gibi Türkmenlerde de büyük suçtur ve en ağır cezayı alması gerekir.
Anadolu ve Türk dünyasının en yaygın efsaneleri taş kesilme motifi üzerine kuruludur. Şekil değiştirme motifi içinde değerlendirilebilecek bir motif olarak “taş kesilme”, insanın, hayvanın, bitkinin veya herhangi bir nesnenin taşa dönüşmesidir. Taş kesilme, her şeyden evvel bir şekil değiştirme, dönüşme olup sözlü gelenekte özellikle masal
211 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.327
212 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.177
213 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.192
214 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), ss. 162-163
215 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
86
ve efsane türü içinde sık rastlanılan bir motiftir. Sakaoğlu, şekil değiştirmeyi “Bir efsanede yer alan canlı veya cansız unsurların, bir üstün güç tarafından cezalandırılması veya bir felâketten kurtarılması için o andaki şekillerinden daha farklı bir şekle çevrilmesidir.” şeklinde tanımlayarak değişikliğin sebebini şöyle açıklar: “Değişikliğin temel sebebi cezadır; felâketten veya sonu felâkete varabilecek bir tehlikeden kurtarma ikinci derecede kalır.”216 “Harmancık”217 efsanesinde de, cimriliği yüzünden buğday isteyen kişiye küçük taşlar veren kişi bedduayla karşılaşır. Beddua soncunda buğdayları taşa dönüşür. Türkmen toplumu kendi düzen ve inançları içerisinde cimriliği hoş karşılamadığı bu efsane örneğinde en açık şekilde belirtmiştir.
Komşusuna hasetlik eden adamın çubuğa dönüşmesini anlatan “Ceza”218 efsanesi de “ İnsanın diğer nesnelere dönüşmesine” örnektir. Efsane de hasetlik yapan, kibirli olan kişi cezalandırılmıştır. Toplum düzeni içerisinde bu tür insanlar ve bu tür davranışların sevilmeyeceği gibi, böyle davranışları sergileyen kişinin cezaya çarptırılacağı belirtilir. Ayrıca efsane de geçen “ “Hasedin Bağı Göğermez, Göğerse de Meyve Vermez” atasözünün kökeni açıklanır ve sözün ortaya çıkışı bu olaya bağlanır.
“Abil ile Kabil” 219efsanesinde ise, iyilikten uzak, fesat ve kardeşi Kabil ‘i öldüren Abil, Allah’ın gazabına uğrar. Sonucunda Abil’i beddualar onu rahat yasatmaz, divane gibi kendini uzak yerlere sürükler, yalnız ve kıymetsiz bir yaşam sürer. Efsane örneğinden anlaşılacağı üzere, Türkmen toplumunun iyilik yapmayan, fesat ve kardeş katiline karşı duygu ve düşüncelerini gözler önüne sermektedir. Bu tür yanlış davranışların ve olayların en ağır cezaya mahkûm edileceği vurgusu verilir.
Türkmen efsanelerinde karşılaştığımız diğer motif mükâfatlandırılmadır. Mükâfatlandırılma daha çok “Mücevher Vererek Mükâfatlandırma” ve “Krallık Vererek
Mükâfatlandırma şeklinde karşımıza çıkar. Yine birkaç örnek verecek olursak; “Vezir Kale”
220adlı efsanede kaleyi çok iyi koruyan, hatta kaleyi, padişahın kendisinden bile savunan
216 Saim Sakaoğlu, Anadolu Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Kültür
Bakanlığı MİFAD Yayınları Ankara 1980, s.29
217 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012) , s.189
218 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.410
219 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.438
220 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
87
vezirin adı padişahın emriyle mükâfat olarak kaleye verilir. “Sultanyaz Bey’in Kalesi”221 adlı efsanede de padişah Sultanyaz adlı yiğidi savaşta kendisini düşmandan kurtardığı için krallık vererek mükâfatlandırır. “Anev Camisi”222 adlı efsanede ise ejderhalar kendilerine yardım eden Pîre, kendi hazinelerinden altın, gümüş verirler. “Kim Nasıl Han?”223 adlı efsanede de, verdiği önemli bilgiler için Develi Kazak ihtiyara, han tarafından hediyeler bahşedilir. “Taç Bağışlama”224 efsanesinde, Muhammet Şah’a taç hediye edilmesi ve saygı gösterilmesi üzerine Hindistan’ın 250 yıllık hazinesini Nedir Şah’a bağışlar. Bu örneklerde yapılan iyi davranışlar toplumun kabul gördüğü hediyelerle kişiler ödüllendirilmiştir. Efsanelerde ki mükâfatlandırılmanın işlevi topluma ve insana iyi iş ve davranışta bulunan kişilerin nasıl karşılık bulacağı belirtilmiştir.
Taş kesilme motifi bütün Türk Dünyasında yaygın bir motiftir ve dua, “Yarabbi ya beni kuş eyle, ya taş eyle” şeklinde yapılmaktadır. Burada düşmandan kurtulmak için yapılan duanın ikinci bölümü kullanılmıştır. “Kırk Kız Ata”225 isimli efsane de tipik bir taş kesilme motifi söz konusudur. Düşman işgalinden kurtulmak için dua edilir. Lanetlenen, korkulan veya kötülük edeceğine inanılan herhangi bir düşmandan korkan kişiler dua taşa dönüştürülür. Böylece hem kötülükten korunur hem de bazı kahramanları ebedi kılacaktır. Zor durumda kalan kişi veya kişiler ilahi gücün yardımıyla o durumdan kurtularak ödüllendirilir.
“Köpeğe Dönüşen Baba ve Oğul Hakkında Bir Rivayet”226 efsanesinde, bir veli kul bir gün birine “İt olup havlayasın” diye beddua eder. Allah’ın kudreti ile o kişi köpeğe dönüşür. Ancak Veli, kuloğlunun ihlâsını görünce köpeği tekrar insan sıfatına dönüştürerek onu mükâfatlandırır. Topluma yapılan yanlışın nasıl cezalandırıldığını ve ceza sonucunda düzelen kişi veya kişilerin iyi davranışlar sergilemesi üzerine mükâfatlandırılacağı efsane örneğiyle anlatılmıştır.
221 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), ss.172-173
222 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.183
223 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.216
224 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.228
225 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2012), s.210
226 Şerife Seher Erol, “Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”, (Yayımlanmamış
88
Sonuç olarak Türkmen efsanelerinde görüldüğü gibi, toplumsal yapıyı ve düzeni korumak amacıyla efsanelerde sıkça mükâfatlandırma ve cezalandırma motifleri kullanılmıştır. Bu cezalar sıkça yukarıda da bahsettiğimiz gibi, dönüşüm şeklinde de karşımıza çıkabilmektedir. Büyüklere cimrilik, anne- baba sözü dinlememe ve hürmetsizlik gibi davranış ve özellikler hoş karşılanmadığı gibi yapılmaması için mesajlar verilmektedir. İyi insanlar ve iyi davranışlar sergileyen kişi veya kişiler mükâfatlandırılmaktadır. İlahî gücün yardımı, bazı olayları cezalandırması, çaresizlik içinde kalan insanların kurtuluşları, dönüşmeleri bu efsanelerde mevcuttur.