Efsane Masal İlişkisi

Masal, halk anlatmalarının en çok ilgi gören türlerinin başında gelir. İlkel toplumlarda ortaya çıkmış ancak daha sonraki dönemlerde gelişmiş ve güzelleşmiştir. Masallarda olağanüstü olaylar anlatılır. Kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarılır. Masalların büyük çoğunluğu nesir şeklinde olmakla beraber zaman zaman nazım nesir karışımı olan masallara da rastlanmaktadır. Son zamanlarda tamamı manzum olan masallar da görülmektedir. Masalların içerisinde atasözü, deyim, dua beddua gibi anonim halk edebiyatı ürünlerine de rastlanılmaktadır. Masallar özel bir anlatıcı tarafından, belli bir geleneğe bağlı olarak dinleyiciye anlatılır.98

Modern bir kavram olan masalın (Märchen) doğuşundan önce; Avrupa halk masalları, olağanüstülük, gerçek dışılık gibi benzerlikleri dolayısıyla efsane (sage), menkabe (legend), mit (Mythus), fabl (Fabl), fıkra (Schwank) türlerle birlikte değerlendirilmiştir. Masal bu türlerle benzerlik gösterse de aralarında çeşitli farklılıklar bulunmaktadır.99

97 _{M. Helimoğlu Yavuz, Diyarbakır Efsaneleri, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 2007, s. 11}

98 _{Max Luthi, “Masalın Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fıkra Gibi Türlerden Farkı” (Çev. Sevengül}

Sönmez), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1 (Hzl. Gülin Öğüt Eker vd.), Millî Folklor Yay., Ankara 2006, s.222

99 _{Max Luthi, “Masalın Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fıkra Gibi Türlerden Farkı” (Çev. Sevengül}

Sönmez), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1 (Hzl. Gülin Öğüt Eker vd.), Millî Folklor Yay., Ankara 2006, s. 220

35

Bu türler içerisinde masalın efsane ile hangi konularda benzerlikler ve farklılıklar gösterdiğini şu şekilde sıralamak mümkündür.

Efsaneler, sözlü geleneğin ürünü olan bir anlatım türüdür. Masallar gibi sözlü gelenekte anlatılarak devam ederler. Masalların kalıplaşmış şekilleri vardır. Masala tekerleme ile başlanır, geçiş bölümünde ve masalın sonunda belli sözler tekrarlanır. Masalları anlatan usta masalcılar, masal anaları bulunur ve daha çok çocuklar için anlatılır. Başlangıçta masallar çocuklar için değildi ama zamanla bu özelliği öne çıkmıştır.

Efsanelerin ise belli bir anlatıcısı ve anlatma zamanı yoktur. Efsane yeri geldiği zaman anlatılır.

“Grimm kardeşlerden sonra, kısaca ifade etmek için, masal ‘tamamen fantastik’, efsane ise ‘yarı fantastik’ olarak değerlendirildi. Fantastik burada ‘gerçek dışı’ gibi bir mana ifade etmektedir (…) Grimm kardeşler, masalın gerçeklikten uzak bu ‘saflığı’nda onun her şeyi ‘yozlaştıran kültür’ öncesinde cennetten çıkma kutsal kaynağının bir ispatını görmektedir. Efsane ise onlara göre, kaba, acı ve günahla yüklü gerçekliğe yakındır, kültürle bir uzlaşma sağlamaktadır ve bundan ötürü masala göre dejenere olmuş ve dolayısıyla ondan daha geç dönemde ortaya çıkmıştır”100

Efsane ve masallarda fantastik, hayali unsurlar bulunurlar ancak bunların görünüşü her iki türde farklıdır. Mesela taş kesilme hem masallarda hem de efsanelerde sıkça görülen bir motiftir. Masallardaki taşlaşma, büyü sahibi peri, cadı gibi güçler tarafından, onların sihirli çubukları ile gerçekleşir. Efsanelerde ise sihirli kuvvetlerin kendileri değil, mucizeleri görülür.

Gerek efsaneler gerekse masallar uydurma olduğu halde, efsanelerde gerçek olarak anlatılır, dinleyici tarafından da gerçek ve tarihte gerçekleşmiş bir olay olarak dinlenir. Çünkü efsanelerde anlatılan olayların çoğunun yeri bellidir ve ortada gözle görülebilen somut bir şekil vardır. İnsana benzeyen bir taş ya da hayvan vardır. Bu şekiller bir nevi, anlatılan olayın şahidi gibidirler. Masallarda ise insanın taşa çevrilmesi yalan, uydurma olarak kabul edilir.

100 _{W.Buch, “Masal ve Efsane Üzerine” (Çev. Ali Osman Öztürk) Halk Biliminde Kuramlar ve}

36

Efsanelerde dağ, taş veya yer ismi gibi kavramlar geçtiklerinden çoğunlukla bölgeleri kısmen de zamanları bellidir. Masallarda ise zaman belli değil, mekân da bilinmeyen yerlerdir. Kahramanlar cinler, periler devler gibi varlıklardır ve bunlar çoğunlukla milletlerarası kültürlerde de olan masal kahramanlarıdır.

Efsanelerde tarihi ve didaktik bir anlatım söz konusu iken masallarda şiirsel bir anlatım vardır. 101

Masallarda görülen şekil değiştirmelerde, kahramanlar bazen eski şekillerine dönebilir. Bu husus efsanelerde görülmez.102

Tekrar eski haline dönme durumuna istisna bir örnek daha vardır. Saim Sakaoğlu’nun Anadolu Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu adlı yapıtında, köylülerin Hacı Bektaşi Veliye bir şey vermemeleri sonucu Hacı Bektaşi Velinin duasıyla çeçleri ve altınları taş olur, köylüler pişman olunca çeçlerinin eski şekline dönmüş olduğu anlatılmaktadır.103

“Önce efsane, sonra masal: İnsanın fikri ve ruhi kurtuluşunun iki adımı. Efsane, dünya görüşüne bağlı açıklamasıyla, dünyanın karanlığını aydınlatmaya, korkuyu atmaya yardım eder ve masal bu zorluğu ve zarureti de aşar, korkuyla daha oyun[s]u bir şekilde ilgilenir. Çünkü bu korku “esasen” ortadan kalkmıştır”104

Nasıl efsane insanlığın ilk üniversitesi sayılıyorsa, aynı şekilde masal da artık inanılmaması bilakis zevk alınması gereken ilk hür ve saf sanatı olmaktadır. Çocuklar masalları niçin sevdiklerini biliyorlar, büyükler bunu onlardan öğrenebilirler ve efsaneyi de yüceltmeyi öğrenmelidirler. Onlar bizim başlangıcımızdır. Her zaman efsaneler zorunlu ve masallar mümkündür.105

101 _{Max Luthi, “Masalın Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fıkra Gibi Türlerden Farkı” (Çev. Sevengül}

Sönmez), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1 (Hzl. Gülin Öğüt Eker vd.), Millî Folklor Yay., Ankara, 2006 s. 221

102 _{Saim Sakaoğlu, Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu”,}

Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları, Ankara 1980, s. 32

103 _{Saim Sakaoğlu, Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu,}

Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları, Ankara 1980, s.132

104 _{W. Buch “Masal ve Efsane Üzerine” (Çev. Ali Osman Öztürk), Halk Biliminde Kuramlar ve}

Yaklaşımlar, Hzl. Gülin Ögüt Eker vd. Millî Folklor Yayınları, Ankara 2006, s. 227

105 _{W. Buch “Masal ve Efsane Üzerine” (Çev. Ali Osman Öztürk), Halk Biliminde Kuramlar ve}

37

Bazı efsanelerin masal formatına bürünerek masal şeklinde anlatıldığı; eski, uzun bir masalın bazı özelliklerinin zaman içinde kaybolmasıyla efsane şekline dönüştüğünü de görebilmek mümkündür.