3. Makaleler ve Bildiriler
3.3. Türk Dünyası Efsanelerindeki Ceza ve Mükâfatın İşlevi
3.3.1. Azerbaycan Efsanelerindeki Ceza ve Mükâfatın İşlevi
Azerbaycan efsaneleri incelendiğinde efsanelerin, gelenekleri ve ahlaki değerleri gösterme, uygun davranışları ödüllendirme, yasaklar ihlal edildiğinde cezalandırma, olaylar, durumlar, varlıklar, davranışlar, âdetler ve çeşitli atasözlerinin köken ve nedenini açıklama işlevlerine sahip olduğu görülmektedir.
Azerbaycan efsanelerinde, sıkça rastladığımız konuların başında cezalandırmalar ve mükâfatlandırmalar gelir. Toplumsal yapıyı ve düzeni korumak amacıyla efsanelerde sıkça cezalandırma ve yapılan iyi bir iş sonunda mükâfatlandırmanın konu edinildiği görülmektedir.
Azerbaycan efsanelerinde, cezalandırmalar sıkça taşa dönüşme ile gerçekleşmektedir. Anadolu ve Türk dünyasının en yaygın efsaneleri taş kesilme motifi üzerine kuruludur. Şekil değiştirme motifi içinde değerlendirilebilecek bir motif olarak “taş kesilme”, insanın, hayvanın, bitkinin veya herhangi bir nesnenin taşa dönüşmesidir. Taş kesilme, her şeyden evvel bir şekil değiştirme, dönüşme olup sözlü gelenekte özellikle masal ve efsane türü içinde sık rastlanılan bir motiftir. Sakaoğlu, şekil değiştirmeyi “Bir efsanede yer alan canlı veya cansız unsurların, bir üstün güç tarafından cezalandırılması veya bir felâketten kurtarılması için o andaki şekillerinden daha farklı bir şekle çevrilmesidir.” şeklinde tanımlayarak değişikliğin sebebini şöyle açıklar: “Değişikliğin temel sebebi
60
cezadır; felâketten veya sonu felâkete varabilecek bir tehlikeden kurtarma ikinci derecede kalır.” 117
Hikmet Tanyu, taş kesilmenin sebeplerini aşağıdaki şekilde belirtmiştir:
1. Beddualarla taş kesilenler, lanetleneni yılan sokar veya beddua ile taş kesilir. 2. Günah işleyenler, Tanrı’nın gazabına uğrayarak taşlaşırlar.
3. Dilekleri sonunda taş kesilenler. Sevgililerine kavuşamayan güzeller, iffet sahibi talihsiz güzel kızlar, bir hücumda iffetinin ve sevgisinin lekelenmemesi için taş olmayı tercih edenlerin dilekleri.
4. Kahramanlaşmış, efsaneleşmiş kimselerin izleri, hatıraları dolayısıyla taşın, yeni bir keyfiyet kazanması, Hz. Ali, Battal Gazi, Köroğlu vs. nin izleri, hatta atlarının taş ve yalak üzerindeki taşlar, hususi bir hüviyet kazanır.118
Azerbaycan efsanelerinde, “Ağrı Dağının Eteğindeki Taşlar”119 adlı efsanede Allah’a verilen sözün yerine getirilmemesi durumunda taşa dönüşen çoban ve sürüsü anlatılır. Allah ona yardım eli uzatır ancak çoban, koyun kurban edeceğine, yerine bit öldürür. Bu Allah’a karşı yapılan suçtur ve sonucunda cezalandırılır. Allah’a yapılan saygısızlık sonucunda çoban koyunlarıyla birlikte taşa dönüşür. Bir diğer efsane olan “Taş Olan Ana ve Çocuklar”120 efsanesinde çocuğun altını hamurla silen kadın çocuğuyla birlikte taşa dönüşür. Başka bir cezalandırma motifi geçen diğer efsaneler ise, “Mengelen Ata”121 ve “Taş Gelin”122 efsaneleridir. Babasının dediğini yapmayan kız beddua sonucunda, “Mengelen Ata” efsanesinde taşa dönüşmektedir. “Taş Gelin” efsanesinde de kayınpederine lakayıtlık yapan gelin, beddua sonucunda taşa dönmüştür.
Efsaneleri tek tek incelediğimizde “taşa dönme” ile cezalandırma Azerbaycan efsanelerinde çokça işlenen bir motiftir. Genel olarak Azerbaycan halkının dünya görüşünü, gelenek-göreneklerini, ahlaki anlayışını genç kuşaklara öğütlemek, gelecek nesillere
117 Saim Sakaoğlu, Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu,
Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları, Ankara 1980, s.29
118 Hikmet Tanyu, Türklerde Taşla İlgili İnançlar, 2. bs., Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara
1987, ss. 184-18
119 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s.388 120 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s.412 121 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s.461 122 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s. 411
61
aktarmak işlevini üstlendiğini görürüz. Efsanelerde efsane kahramanı ya da kahramanları bir suç ya da günah sebebiyle Tanrı tarafından cezalandırılarak veya bedduaya uğrayarak taşa dönüştürüldüğü görülmektedir. Özellikle bünyesinde taş kesilme motifini barındıran efsanelerde, halk hafızası dinleyiciye bazı mesajlar vermekte, taş kesilme motifi aracılığı ile simgesel manada, ahlâkî bazı kavramlar teminat altına alınmaktadır. Efsanelerde babanın bedduası ile taşa dönüşmenin, Allah’a verilen sözün cayılmaz ve kutsal olduğuna, iyiliğe, doğruluğa, güzel ahlaklı bir insan olmaya sevk etme işlevi açıkça işlenmiştir.
Efsanelerde şekil değiştirmenin, taşın yanında herhangi bir hayvana veya herhangi bir tabiat varlığına dönüşmesi şeklinde gerçekleştiği de görülmektedir. Azerbaycan efsanelerinde diğer rastladığımız cezalandırma şekli “Hayvana Dönme Motifi” ile karşımıza çıkmaktadır. İnsanın hayvana dönüştüğünü anlatan “Ayı”123 efsanesinde ekmeğe hürmet etmeyen birinin Allah tarafından hayvana dönüşmesini anlatır.
Türk dünyası efsanelerindeki değişme motifi üzerine çalışan Metin Ergun’a göre; dönüşme, “dilekte bulunanın isteğiyle yani dua neticesinde olmuşsa insanın dönüştüğü
hayvan halk tarafından sevilir ve hatta bu tip hayvanların yenmesi ve avlanması yasaktır. Bunun aksine değişme, bir insanın hatalı davranışlarının cezalandırılması amacıyla mağdur tarafın bedduası sonucu gerçekleşmişse insanın dönüştüğü hayvan sevilmez ve uğursuz sayılır.” belirtilmiştir.124 Azerbaycan efsanelerinde “Ayı” efsanesi cezalandırma sonucu dönüşüme ve söz konusu hayvanların halk tarafından lanetlenip, uğursuz sayılmasına örnektir.
Azerbaycan efsanelerinde sıkça rastladığımız “mükâfatlar” motif grubu ise çoğunlukla karşımıza çıkmaktadır. Özellikle, efsanelerde yaşadığı zorluk karşısında Allah’a dua ederek o zor durumdan kurtularak insanların mükâfatlandırıldığını görüyoruz. “Taş Bebek”125 ve “Lele Taşı”126 efsanelerinde çocuğu ölü doğan ya da çocuğu olmayan kadının kaldığı zor durum karşısında, Allah taşa can verip kadını zor durumdan kurtarmıştır. Bu Allah’ın kadına bir lütfudur. Diğer bir efsane “Ejderha Burnu”127 efsanesinde bir babanın duası sonucu ejderha taşa dönüşür. Efsanelerin cezalandırma motifi insanları kötülük ve
123 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s. 392 124 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.1, TDK Yayınları, Ankara 1997, s. 17 125 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s. 421 126 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s. 459 127 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s. 424
62
günah işlememeye sevk ederken, duanın gücünü göstererek insanları mükâfatlandırmış ve insanların Allah’a olan inancı güçlendirilmeye çalışılmıştır. İnsanları zor durumlardan kurtulabileceğini göstererek insanları iyi olmaya özendirme işlevi görmektedir. “Taş kesilme hadisesinin başta gelen sebepleri iyilerin kurtulma arzusu, bazen de bu iyilerin kurtulmaları için kötüler hakkında edilen beddualardır.”128
“Kırk Kız”129 ve “Oğlan-Kız Taşları”130 efsanelerinde ise namusunu ve hürriyetini vermek istemeyen kişilerin Allah’a yalvarıp taş olmayı dilemişlerdir. Azerbaycan efsanelerinde de diğer Türk boylarında olduğu gibi namus, ar, hürriyet, düşman eline düşmeyi istememe çok büyük önem teşkil etmektedir. Efsanelerde pek çok kişi zor durumda kaldığında kurtuluşu Allah’a sığınmada arar. İnsanlara namusun ve hürriyetin önemini göstererek eğitme işlevi görmektedir. Bir kişinin namusunu ya da hürriyetini kaybedeceğine taş olup kalmayı kabul etmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Böyle düşünen insanların Allah tarafından mükâfatlandırılıp, onu kötülerden kurtaracağı mesajını vermektedir.
Saim Sakaoğlu; “Efsanelerdeki bütün kötüler mutlaka taş kesilmek suretiyle
cezalandırılır. Bu iş yapılırken insan, hayvan veya tabiatüstü mahlûk tefriki yapılmaz. Ancak bazı efsanelerde kahramanlar, kurtulmaları için kendilerinin taş kesilmesini istediklerinden kötülerinde aynı akıbete uğramasından söz edilemez.” 131 diye belirtmektedir.
Azerbaycan efsanelerinde, zalim üvey ana elinden kurtulmak isteyen çocuklar “Yapalak Kuşu”132 efsanesinde kuş olup uçmaktadır. Zalim üvey ananın korkusundan Allah’a yalvararak kurtulan çocuklar mükâfatlandırılmıştır.
Görüldüğü gibi, toplumsal yapıyı ve düzeni korumak amacıyla efsanelerde sıkça mükâfatlandırma ve cezalandırma motifleri kullanılmıştır. Bu cezalar bazen yukarıda da bahsettiğimiz gibi, dönüşüm şeklinde de karşımıza çıkabilmektedir. Ama Azerbaycan efsanelerinde toplumsal yapıyı ve düzeni korumak amacıyla “taş kesilme motifi” en yaygın olanıdır. Kötü davranışları yasaklayan efsanelerde ceza, bir hayvana ya da taşa dönüşmek olmuştur. İyi insan olmayı ve Allah’a inanmayı pekiştiren efsanelerde de mükâfatlandırılan insanları gözler önüne sererek, efsanenin işlevselliğini gözler önüne sermektedir.
128 Saim Sakaoğlu, Anadolu Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Kültür
Bakanlığı MİFAD Yayınları, Ankara 1980, s.41
129 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s. 436 130 Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi C.2, TDK Yayınları, Ankara 1997, s. 467 131 Saim Sakaoğlu, Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu,
Kültür Bakanlığı MİFAD Yayınları, Ankara 1980, s.41
63