Türkiye‟de Vadeli İşlem Borsası

Türkiye‟de finansal piyasaların etkin bir şekilde işleyebilmesi için, türev ürünlere dayalı sermaye piyasası araçlarıyla işlem yapılabileceği pazarı oluşturmak, geliştirmek, ürün ve araçların güvenli bir şekilde işlem yapılabilmesi ve istikrar sağ-

layabileceği bir ortamda faaliyette bulunması için 2005 yılında İzmir‟de Vadeli İşlem Borsası kurulmuştur.

Finansal piyasalarda arz ve talep dengesinin sağlanabilmesi için spot ve vade- li olmak üzere iki piyasa tipine ihtiyaç vardır( Bağcı, 2004:3). Vadeli İşlem ve Opsi- yon Borsası‟nın kurulması ile birlikte piyasada, reel sektör ve finans sektörü açısın- dan yurt içi veya yurt dışı piyasalarda meydana gelen dalgalanmalara karşı kendileri- ni risklerden karşı koruma imkânı sağlanmıştır (Ersoy, 2011:71).

İstanbul Menkul Kıymetler Borsası‟nda işlem yapan yatırımcılar Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası‟nın kurulmasıyla birlikte riskten korunmalarıyla birlikte, ürün çeşitliliğine erişim imkânı artmış ve istenilen seviyelerde derinlik ve büyüklüğe ula- şım fırsatı oluşmuştur. Ayrıca rekabetin küresel boyutlara ulaşması ve gelişmiş piya- salardaki reel sektör firmalarının riskten korunma amacıyla türev ürün kullanmaları, Türkiye‟de yerleşik olan firmalara karşı bu rekabet üstünlüğünü ortadan kaldırmasına yardımcı olmuştur (Bağcı, 2004:3).

İzmir‟de faaliyet gösteren Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB) ile Borsa İstanbul Vadeli İşlem Borsası (VİOP) 2013 yılında alım - satım işlemlerini birleştir- mişlerdir. Bu birleşmenin ardından tüm vadeli alım - satım işlemleri VİOP çatısı al- tında yapılmaya başlanmıştır (BIST, 2016).

Vadeli işlem ve Opsiyon Borsası‟ında işlem gören vadeli işlem sözleşmeleri aşağıdaki gibi yapılmaktadır (BIST, 2016).

 Pay Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Pay ihracından bulunan şirketler ile yatı- rım yapmak isteyen yatırımcılar arasında düzenlenir. Sözleşmeye konu olan şirket payları, yeni pay alma hakları, borsa yatırım fonları, varantlar ve sertifikalar üzerin- den işlem yapılmaktadır. Pay ihracında bulanan bazı şirketler: AKBNK, ARCLK, EKGYO, EREGL, GARAN, ISCTR, KC KRDMD, PGSUS, SAHOL, TCELL, THYAO, TUPRS, VAKBN, KCHOL YKBNK, HALKB, PETKM, SISE, TOASO, TTKOM örnek olarak gösterilebilir.

 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Belirli bir fiyat endeksi üzerinden bu günden değeri bilinen hisse senedi portföyünü ileri bir tarihe kadar oluşabilecek risk- lerden korumaktır. Vade tarihi sonunda hisse senedinin spot piyasadaki endeks değe- ri sözleşmede düzenlenen değerinden farklı ise aradaki fark alıcı ya da satıcı tarafa

peşin olarak ödenmektedir. Bu vadeli işlem sözleşmesinde fiziki teslim yoktur. En- deks değerleri BIST 30‟ da düzenlenir (Eyüpoğlu, 1995:45).

 Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Daha önceden belirlenmiş kur üzerinden miktarı ve vadesi belirli olan dövizin alım ve satım yükümlülüğünü piyasa katılımcı- larına sunulmasıdır. Döviz vadeli işlemlerinin yapılış amaçları döviz kuru dalgalan- malarından gelir elde etmek isteyenler ve bu dalgalanmalardan etkilenmeden borçla- rını riskliliğe karşı korumak isteyen yatırımcıların beklentileri doğrultusunda sözleş- melerin alınıp satılmasını sağlamaktır. VİOP‟ta düzenlenen döviz vadeli işlemler ise USD-TRY, EUR-TRY, USD-EUR, CNH-TRY, RUB-TRY şeklinde sıralanabilir.

 Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Kıymetli madenler içerik olarak değerli madenler ve sanayi madenleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Değerli ma- denler için altın ve gümüş, sanayi madenleri için bakır, platin, nikel, alüminyum ve paladyum gibi metalleri sıralayabiliriz. VİOP‟ ta en çok düzenlenen sözleşmelerden bir tanesi altındır. Altın sözleşmeleri hem mücevherat olarak hem de altın ons fiyat dalgalanmalarından gelir elde etmek isteyen yatırımcılar tarafından yapılmaktadır. Altın için düzenlenen sözleşmeler Altın vadeli işlem sözleşmeleri Dolar/ons Altın vadeli işlem sözleşmeleridir.

 Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Emtia vadeli işlem sözleşmeleri buğ- day ve pamuk üzerine düzenlenmektedir. Buğday ve pamuğun sanayi grubunda hammadde olarak kullanılmasına ek olarak yatırım aracı olarak da kullanılması üreti- cileri, fiyat dalgalanmalarına karşı korumakta ve gelirin bilinmesinde yardımcı ol- maktadır. Ayrıca finansal enstrümanlar arasına yeni bir ürün girmiş bulunmaktadır. VİOP‟ ta emtiaya konu olan sözleşmeler, Ege Pamuk, Anadolu Buğday ve Makarna- lık Buğday vadeli işlem sözleşmeleridir.

 Enerji Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Gelecek dönemlerde oluşacak elektrik fiyatlarının bugünden sabitlenip satılması ileriki tarihte oluşabilecek fiyat artışlarının elektrik fiyatlarına yansıtılması ve oluşacak risklerin önlenmesi amacıyla Baz Yüklü Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri 2011 yılında VİOP‟ta işlemlere açılmıştır. Bu sözleşmenin amacı; elektrik dağıtım şirketlerine, elektrik üreticilerine, sanayi şirket- lerine ve piyasada bulunan diğer katılımcılara fiyat dalgalanmalarından etkilenme- melerini ve bu dalgalanmalardan gelir elde etmelerini sağlamaktır.

 Yurtdışı Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri: İstanbul Vadeli İşlem ve Op- siyon Borsası bölge ekonomisinde merkezi olabilme hedeflerine sahiptir. Borsanın büyümesi ve gelişmesi için bölge borsalarında işlem gören ürünleri kendi bünyensin- de işleme açmayı amaçlamaktadır. Şu anda Bosna Hersek Borsasında bulunan SASX 10 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmelerinde işlem yapılabilmektedir.

 Metal Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Dünya hurda sektör ticaret hacminin bü- yük bir bölümü ülkemiz tarafından karşılanmaktadır. Çeliğin hammaddesi olarak it- hal edilen hurda fiyatları ülkemiz piyasa fiyatları baz alınarak uluslararası piyasalar- da fiyatlanmaktadır. Öncü olduğumuz bu sektör yatırım yapılması için fırsat doğur- muş ve 2015 yılında Çelik Hurda Vadeli İşlem Sözleşmeleri piyasalara sunulmuştur.

 Borsa Yatırım Fonu Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Bono Sepeti Üzerine Dayandırılmış Faiz Vadeli İşlem Sözleşmeleri olarak ifade edilen FBIST, BYF, söz- leşmeleri faiz risklerinin etkin bir şekilde idare edilmesi ve faiz risklerine karşı ön- lem alınması için 2015 tarihinde piyasalara sunulmuştur. Bu sözleşmelerin düzen- lenme amacı; fon sahiplerine, portföyünde bono veya tahvil bulunduran yatırımcıla- ra, reel sektörde faaliyet gösteren şirketlerin kredi almış veya almayı düşünenler için faiz hadlerinde oluşabilecek dalgalanmalara karşı risklerden korunma amaçlı olarak piyasaya sunulmuştur.

 Gecelik Repo Vadeli İşlem Sözleşmeleri: Gecelik repo işlemlerinde aylık ve üç aylık dönem seçilerek faiz risklerine karşı kısa vadede etkin bir risk analizi ya- pılması amaçlanmıştır. Gecelik repo işlem sözleşmeleri için Aylık Gecelik Repo ve Üç Aylık Gecelik Repo vadeli işlem sözleşmeleri düzenlenmektedir.