Futures Sözleşmeleri

Türev ürün sözleşmeleri arasında yer alan en eski sözleşmelerden birisi de fu- tures sözleşmeleridir. Geçmiş dönemlerde; altın, menkul kıymetler, sınai ve maden- cilik ürünleri, faiz ve döviz gibi finansal değeri olan ürünler için tarımsal ürün satışı- na karşılık vadeli işlemler yapılmıştır. Futures işlemleri; bir malın, para biriminin ve- ya altın ve benzeri bir ürünün önceden belirlenmiş bir tarih ve fiyat üzerinden teslimi ile ilgili işlemler olarak tanımlanır. Futures işlemleri belirli sözleşmelerle düzenlene- rek ve fiziki piyasalar ve borsalar aracılığıyla alınıp satılır. Satıcı, sözleşmede yer alan varlığın belirli bir miktarını önceden kararlaştırılmış bir fiyattan ve sözleşme de belirtilmek üzere ileri bir tarihte teslim etmeyi taahhüt ederken; alıcı teslim almayı taahhüt eder. Vadeli işlem sözleşmelerinin önemli özelliklerinden biri, sözleşmelerin standart miktarlara göre düzenlenmesi gerektiğidir (Ceylan ve Korkmaz, 2000:184).

Vadeli işlem sözleşmeleri organize borsalarda işlem görmektedir. Organize borsalar kurum ve kuruluşlar tarafından kendilerine özgü kurallar tarafından yürü- tülmektedir. Takas odaları, bu pazarların işleyişinde büyük rol oynamaktadır çünkü ilgili taraflar arasında düzenleme yaparken aracı olarak hareket etmektedirler (Buker, 1997:399).

Taraflardan biri sözleşmedeki yükümlülüklerini yerine getirmezse, takas odası sözleşmede belirtilen kurallara göre işlemi tamamlar ve bu sözleşmeden kaynaklanan hasarı tazmin etmek için sorumluluklarını yerine getirmeyen alıcı veya satıcıya dava açar. Takas odası sözleşmede yer alan hususların yerine getirilmesini garanti ettiğin-

den işlem daha hızlı, daha kolay ve daha güvenilir hale gelmektedir (Buker, 1997:399).

Tablo 2:Mal, Döviz, Faiz Endeks Üzerine Yazılmış Futures Anlaşmalarının İşlem Gör- düğü Borsalar

CBT Chicago Board of Trade NYFE New York Futures Exchange CME Chicago Mercantile Exchange PSE Philadelphia Stock Exchange KTSE Kanada Toronto Stock Exchange

LIFFE London International Financial Futures Exchange SIMEX Singapore International Financial Futures Exchange COMEX Commodity Exchange NewYork

WCE Winnepeg Commodity Exchange MidAm Mid America Commodity Exchange CSCE Coffee, Sugar and Cocoa Exchange NYCE Newyork Cotton Exchange NYME Newyork Merchantile Exchange

Kaynak: SPL, 2017

Döviz vadeli işlem sözleşmeleri, kısa ve uzun vadeli faiz vadeli işlem sözleş- meleri, borsa endeksi vadeli sözleşmeleri, vadeli işlem opsiyonlarının organize pa- zarlar tarafından düzenlenmesi gerektiğinden vadeli işlem piyasalarının oluşması hız kazanmıştır. Bu sözleşmelerin piyasaya girmesi neticesinde finansal piyasalarda meydana gelen faiz ve kur riskine karşı riskten korunma araçları geliştirilmiştir (Bu- ker, 1997:399).

2.3.1. Mal Futures Sözleşmeleri

Mal Futures sözleşmeleri, belirli hacimleri ve niteliği ürünler üzerine düzen- lenmektedir. Örnek olarak; tarım ürünleri, mineral türleri, et veya et ürünleri, orman ürünleri, hayvancılık vb. gibi alanlarda sözleşmeler düzenlenebilmektedir. Her ürü- nün kendine özgü miktarı, türü ve kalitesi diğer ürünlerden ayrı olmakla birlikte, tüm mallar aynı koşullar altında vadeli işlemlere konu edilebilir. Sözleşmede yer alan mallar hakkında detaylı bilgi, piyasaya sunulduğu gibi dergilerde, gazetelerde ve ilgi- li web sayfalarında ayrıntılı olarak sunulmaktadır, Mal futures sözleşmesinde aşağı- daki unsurların yer alması gerekmektedir (Buker, 1997:400);

 Ürünün fiyatı

 Ürünün hangi piyasada işlem gördüğü

 Sözleşmede yer alan ürünün miktarı

 Ürünün teslim tarihi. 2.3.2. Döviz Futures Sözleşmeleri

Küresel entegrasyon bağlamında uluslararası ticaretin ve fon akışının hız ka- zanması döviz işlemlerini oldukça önemli hale getirmiştir. Hemen hemen her türlü türev işlem farklı para birimlerinde yapılmaktadır. Forward, futures, swap ve opsi- yonlar birçok ülkede çeşitlenip yatırımcılar veya ihtiyaç sahipleri tarafından satın alınabilir (Buker, 1997:400). En çok kullanılan ürünler vadeli sözleşmelerdir. Vadeli işlemlerini de opsiyon işlemleri takip etmektedir. Vadeli işlemlerde olduğu gibi opsi- yon işlemlerine konu olan para cinsleri gelişmiş ülkelerin para birimleridir.

Gelişmekte olan dünya ekonomisinde, bireylerin veya şirketlerin uluslararası ticaret hacimleri hızlı bir şekilde artmış ve uluslararası döviz piyasaları hızlı bir geli- şim sağlamıştır. Uluslararası ticaret yapan kişiler veya şirketler, kur dalgalanmaları nedeniyle ticaretlerinde risk taşımaktadırlar. Karşılaştıkları riskler ticaretlerine zarar verebileceği gibi aynı zamanda gelirlerin yüksek oranda artmasını da sağlayabilir. Girişimciler kurdaki dalgalanmalar nedeniyle karşılaşabilecekleri risklere karşı ko- runmak isterken; uluslararası ticaretin başka bir alanını kullanmak isteyen girişimci- ler spekülatif kazançlar elde etmek isteyebilirler.

Döviz vadeli işlem sözleşmeleri, daha sonraki bir tarihte, başka bir para cinsi karşılığında değiştirilen sözleşme tarihinde belirlenen para biriminin sabit bir mikta- rını verme yükümlülüğü olan sözleşmelerdir. Örneğin 15.000.000 Japon yeni (JPY) değerindeki futures anlaşması 1 USD = 113.52 JPY kuru üzerinden satın alınmıştır (01.12.2018 kuru). Japon yeni futures anlaşmasının vadesi geldiğinde, anlaşmayı sa- tın alan taraf, 132.135 USD karşılığında 15.000.000 JPY satın alma hakkı elde etmiş olur. Futures anlaşmasının vadesi geldiğinde spot piyasadaki kur ne olursa olsun, fu- tures anlaşmasının sahibi Japon Yenlerini 1 $ = 113.52 JPY kurdan satın alacaktır.

Uluslararası piyasalarda döviz futures anlaşması yapılan para birimleri, kontrat sınırlamaları ve işlem gördükleri borsalar aşağıdaki tabloda belirtilmeye çalışılmıştır.

Tablo 3: Döviz Futures Anlaşmaları

Kontrat Para Birimi Kontrattaki Standart

Miktar Borsa İngiliz Poundu Euro 25.000 CME, LIFFE Kanada Doları USD 100.000 CME

Japon Yeni JP 12500000 SIMEX,CME,LIFFE İsviçre Frangı SFR 125.000 CME, LIFFE

Kaynak: SPL, 2017

2.3.3. Faiz Oranı Futures Sözleşmeleri

Faiz oranı futures işlem sözleşmesi, iki taraf arasında kararlaştırılan bir fiyat- tan devlet tahvili, hazine bonosu ve sabit getirili menkul kıymetler gibi finansal piya- sa araçlarının alım veya satımını teminat altına almayı içerir. Diğer türev ürünlerin kullanımında olduğu gibi faiz oranı futures sözleşmeleri riskten korunma yada spe- külasyon yaratma amacıyla tercih edilmektedir. Bankalar bilançolarının aktif kalem- lerinde yer alan vade süresi uzun olan sabit faizli kredilerini yine bilançolarındaki pasif kaleminde yer alan kısa vadeli mevduatlarına ilişkilendirebilmek için bu ürün- lerin kullanımına gidilebilmektedir. Şirketler, faiz ödemeleri ile ilgili olarak hesap- lanmasında değişen koşullara göre riskten korunma ve spekülatif gelir elde etmek için kullanmaktadır. Örneğin, geçmiş bir tarihte euro bölgesindeki ticareti nedeniyle Euro geliri olan bir şirket para biriminden kredi kullanmış olsun. Şu andaki geliri ise dolar olsun. Kredi ödemelerinde parite riski oluşacaktır. Bu nedenle, faiz takas söz- leşmesiyle kredi geri ödemelerini dolar cinsinden sabit bir ödeme planına dönüştüre- rek kendini koruyabilecektir (Yükçü ve Yücel, 1995:7).

ISDA (Uluslararası Swap ve Türev Ürünler Birliği)‟nın standart listesinde, kredi varsayılan takas (CDS) ürünü, kredi türevleri altında tek bir ürün olarak analiz edilir. CDS, her iki tarafın kredi riskini yeniden düzenlemek için yapılan bir sözleş- medir. CDS alıcının düzenli olarak ödeyeceği bir ücret karşılığında koruma alırken; karşı taraf kredi ürününün temerrüde düşmesi durumunda ödeme yapmayı taahhüt eder. CDS ürünü, temel olarak kredi verenler tarafından faiz oranı riski ve kur riski gibi riskten korunmak için kullanılır. Benzer ürünlerde olduğu gibi, CDS ürünü de az çok sermaye ve daha yüksek verim kullanımıyla öne çıkan bir üründür. Mevcut ser-

maye kısıtlamaları nedeniyle, sermaye kullanımının belirli bir yüzdesi için gerekli sermayeyi bulamayan kurumlar, sermaye paylarını CDS ürünlerinden düşürmüş ve yeni kaynaklar yaratmıştır. Bu durum, kredi piyasalarının büyümesini beraberinde getirmekte ancak risk anlayışının zayıflamasına neden olmaktadır (Yükçü ve Yücel, 1995:8).

Son zamanlarda, sabit faizli menkul kıymetler ve devlet tahvili getirileri piya- sadaki fiyat oranını olumsuz yönde etkileyecek dalgalanmalara sahiptir. Faiz oranla- rındaki önemli dalgalanmaların bir sonucu olarak, hazine bonolarına, tahvillere ve diğer sabit getirili menkul kıymetlere yatırım yapan yatırımcıların gelirlerinde oluşa- bilecek riskleri önlemek için yeni finansal finansman ve piyasa araçları geliştirilmek- tedir.

2.3.4. Futures Sözleşmelerin İşleyişi

Futures işlem sözleşmelerinde iki farklı grup vardır. Bunlar riskten korunanlar ve spekülatör olarak adlandırılır. Bu gurubun içinde yer alan taraflardan biri olma- dan vadeli işlemler pazarındaki sözleşmeler düzenlenemez. Korumacılar, sözleşme- deki malların üreticileri veya bu malların sahipleridir ve bu malları ellerinde tutmak- tan doğabilecek risklere karşı korunmak isterler. Örneğin, buğday üreticisi belirli bir süre sonra buğday fiyatlarında olası bir düşüş olasılığını en yüksek fiyattan bir an- laşma ile vadeli işlem sözleşmesi yaparak garanti etmek isteyebilir. Spekülatörler ürünlere veya finansal araçlara yönelik değildir, ancak fiyat dalgalanmalarından ve bu dalgalanmalardan kaynaklanabilecek sermaye kazançlarından kar etmeyi amaçlar. Spekülatörler riskten korunmak için işlem yapmamaktadırlar (BİST, 2019a).

Vadeli işlem sözleşmeleri organize piyasalarda veya borsalarda işlem gör- mektedir. Organize piyasalar işlemlerin alım - satımı işlemlerinin güvenli bir ortam- da yapılmasını sağlar. Eğer taraflar sözleşmedeki şartları yerine getiremezlerse, takas odası sözleşmenin koşullarına girer. Vadeli işlem sözleşmelerinin borsada işlem görmesi, aracı kurumların diğer menkul kıymetlerde olduğu gibi aracılık emri ile ya- pılmaktadır (BİST, 2019a)

Futures ve forward sözleşmeler arasındaki farklar aşağıdaki gibi belirtilebilir;

 Standardizasyon: Forward anlaşmalar ile her türlü esnek miktar ve kırık vade için işlem yapılabileceği halde, futures anlaşmalarda ise miktarlar ve vadeler bellidir, standarttır.

 Devir: Forward anlaşmalar üçüncü kişilere devredilemez. Ancak anlaşmanın iptali tarafların rızası ile mümkün olabilmektedir. Futures sözleşmeler ise vade sonu- nu beklemeden üçüncü kişilere devredilebilir.

 Teminat: Forward anlaşmalarında önceden teminat yatırma zorunluluğu yoktur. Futures anlaşmalarında borsaya teminat yatırma mecburiyeti vardır.

 Teslimat: Forward sözleşmeler taraflar birbirlerini tanırlar ve birbirlerine karşı teslim yükümlülüklerini yerine getirirler. Futures sözleşmelerde böyle bir uygulama yoktur.