Türk Bankacılık Sektöründe Türev İşlemler

Türk bankacılık sektöründe türev işlem hacimleri son dönemlere artış olduğu görülmektedir. Sektörde türev işlemler çoğunlukla kur riskinden korunma ve arbitraj işlemleri için kullanılmaktadır. Türev ürünler arasında yaygın olarak kullanılan türev araçlar ise para ve faiz swap işlemleri, opsiyon işlemleri ve vadeli döviz alım - satım işlemleridir.

3.3.1. Para ve Faiz Swap İşlemleri

Merkez Bankası ile ticari bankalar arasında yapılan kontratlarla 1985 yılında swap işlemleri ile ilgili ilk uygulamalar başlamıştır. Kurumlar arası yapılan swap sözleşmelerinde vade maksimum bir ay şeklinde belirlenirken; döviz kuru vadesi için uluslararası piyasalar, faiz oranı vadesi için de Merkez Bankası görüşleri temel alın- maktadır. 1994 krizinden sonra döviz piyasalarındaki dalgalanmaların aşırı oynak olmasından dolayı Merkez Bankası, bankaların kasalarındaki Türk Liraları karşılı- ğında yabancı para vermesi şeklinde swap işlemleri uygulamaya devam edilmiştir. Vadeli döviz alım satım işlemlerinin 1990‟lı yıllarda hızlı olması ve en çok işlem ya- pılan türev ürün olması, riskliliğin daha az olmasından dolayı 2000‟li yıllarda yerini swap işlemlerine bırakmıştır. Günümüze kadar bankaların en çok kullandığı türev ürünler arasında yarısından fazlasını para-faiz swap işlemleri oluşturmaktadır (Yel- dan, 2001:67). Para ve faiz swap işlemleri bankacılık sistemimizde bilanço yönetimi, bireysel ve kurumsal yatırımcıların ihtiyaçlarına dönük amaçlarla yapılsa da en çok bankalar kendi faiz ve kur riskini yönetmek için piyasada swap işlemlerinin kullan- mayı tercih etmektedirler. Bankalar yurtdışı kurumlardan sendikasyon, mevduat, se- küritizasyon, sermaye benzeri kredi gibi kaynakları döviz girdisi olarak elde ettikleri için toplanan kaynakların belirli bir kısmını swap işlemleri ile TL cinsinden plasma- na yönlendirmektedir. Bu şekilde swap işlemleri, bilanço için döviz pozisyon açığı- nın oluşmasına zemin hazırlayacaktır (BDDK, 2014).

Tablo-4‟de bankacılık sistemimizin bilançolarında bulunan para ve faiz swap- larının kullanımları TP/YP cinsinden gösterilmiştir. Yukarıda da bahsedildiği gibi para ve faiz swap işlemleri günümüze doğru geldikçe piyasa mekanizması içerisinde kendine daha çok kullanım imkanı bulmuştur. Bankalarımızın bu türev ürününü ter- cih etme nedenlerinin en başında yurt dışından sağladıkları yabancı para kaynağı yer almaktadır. Swap işlemlerinin bilanço dışı kalemlerde daha fazla görülmesinin nede- ni ise döviz pozisyon açığının verilmemeye çalışılmasından kaynaklanmaktadır.

Tablo 5: Bankaların Bilanço Dışı Para ve Faiz Swap İşlemleri

Bilanço Dışı İşlemler

Yıllar Para Swapları (milyon TL) Faiz Swapları (milyon TL)

TP YP Toplam TP YP Toplam 2018 431.816 984.290 1.416.106 132.941 799.795 932.736 2017 504.812 822.952 1.327.764 122.116 497.496 619.611 2016 350.061 621.492 971.554 84.758 419.030 503.788 2015 256.439 449.726 706.165 70.391 340.127 410.519 2014 232.344 407.664 640.008 54.120 195.428 249.548 2013 192.298 326.858 519.155 35.750 161.701 197.451 2012 81.678 178.728 260.407 33.755 119.244 152.998 2011 77.433 170.147 247.581 26.288 99.742 126.030 2010 66.015 110.737 176.752 17.430 58.558 75.989 2009 40.558 68.915 109.472 18.536 33.532 52.069 2008 37.103 62.236 99.339 14.142 17.178 31.320 Kaynak: TBB, 2019

Bankacılık sektörünün son 10 yıllık para swap işlemleri incelendiğinde türev araçları içerisinde önemli bir hacime sahip olduğu görülmektedir. Özellikle kur dal- galanmasının ülkemiz finansal sisteminde çok olmasından dolayı önemi giderek art- maktadır. Bankaların faiz swap işlemleri, tıpkı para swapları gibi 2008 – 2018 dö- nemlerinde artış göstererek banka bilançolarında önemli bir büyüklüğü ulaşmıştır. Bunun temel nedeni; esnek kur sisteminden dolayı yurt dışı borç stokunun TL cin- sinden değerinin sürekli bir şekilde artmasıdır. Bankalarda doğabilecek risklere karşı önlem amaçlı olarak çapraz para swap işlemlerine son dönemlerde daha fazla ağrılık vermişlerdir. Ancak faiz swap işlemlerini yalnızca mevduat bankaları kullandığı için katılım bankalarında söz konusu işlemler yapılmamaktadır (BDDK, 2014).

3.3.2. Opsiyon İşlemleri

Para ve takas işlemlerinde olduğu gibi, bilanço risk yönetimi ile müşteri ihti- yaçlarını karşılamak için opsiyonel işlemler yürütülmektedir. Opsiyon işlemleri son yıllarda bankacılık sektöründe görünmeye başlamıştır. Özellikle, 2005'ten bu yana, opsiyonel ürünlerden büyüme ivmesi yakalamıştır. Opsiyon işlemlerinin hızı ve ağır- lığı, müşterilerin ihtiyaçları için yaratılan ürün çeşitliliğinden kaynaklanmıştır.

Son zamanlarda, DCD (İkili Para Yatırma) modern bankacılığın ürünlerinden birisi olmuştur. Bankalar, belirli bir dönemde müşteri tarafından belirlenen seviyeden

para alma hakkı satan ve karşılığında bankanın müşteriye prim ödemesi yaptığı opsi- yonel bir işlemdir. Kur dalgalanmaları dönemlerinde, belirli bir risk seviyesinden sonra yabancı para alma hakkını satan müşteri sıklıkla bankanın mevduat faizine iş- lemlerine maruz kalır. Ancak, piyasa oynaklığının yüksek olduğu durumlarda döviz kurlarındaki ani artış nedeniyle, müşterilerin döviz alım - satım işlemlerini satın al- mak istemedikleri düzeyde gerçekleştirmeleri de önemli bir sorundur (BDDK, 2014). Bankacılık sektöründe yeni ürün olarak kendine yer bulan tam teminatlı opsiyon, dö- viz veyahut TL fon ürünü olan müşterilere sunulmaktadır. DCD işleminin özellikleri şu şekilde sıralanabilir;

 Mevduatlar vadesinde önce hesaplardan çekilemez.

 Kur dalgalanmalarına karşı riske maruz kalınabilir.

 Yatırılan mevduatların anaparasına ilişkin geri ödeme garantisi yoktur.

 Kar marjı standart mevduat faizinden daha fazladır, müşterinin aldığı riske eş- değer olarak değişmektedir.

 Vade sonunda mevduatın hangi para birimi ile geri ödeneceği, müşterinin vade başında belirlediği hedef kur ve vade sonundaki spot kur değerine bağlı olarak deği- şir (BDDK, 2014).

3.3.3. Vadeli Döviz Alım - Satım (Forward) İşlemleri

Forward döviz işlemleri bankacılık sistemimizde önemli bir yere sahiptir. Bankacılık sektöründe ilk türev işlemler vadeli döviz kuru işlemleri olarak yapılmış- tır. Finansal piyasalardan önce, göre tütün piyasasında forward işlemlerinin yapıldı- ğına dair bulgular vardır. Bankalar, bilanço ve risk yönetimine ek olarak, firmalar ve ihracatçı müşterileri ile de forward işlemleri yürütmektedir. Ülkemizdeki tüzel kişile- re yönelik forward işlemlerinin bir avantajı, ticarette ortaya çıkan kar için stopaj ver- gisi istisnasıdır. İşlemler bireysel kişiler tarafından yapılırsa, vade döneminde ger- çekleşen kar üzerinden % 10 oranında stopaj kesintisi yapılmaktadır (Akbank, 2014). Piyasa içerisinde firmalar genellikle kur riskinden korunma amaçlı olarak forward işlemleri yapmaktadır. Bankalar ise forward işlemlerde fazla risk taşımak is- temediklerinden dolayı yurtdışı bankalar ile kendi aralarında forward sözleşmeler düzenlemektedirler (BDDK, 2011).

3.3.4. Futures İşlemler

Futures işlem kontratları organize olmuş piyasalarda işlem gören sözleşme- lerdir. Finansal sistemimizde düzenli türev piyasaların yeterince gelişmemesi üzerine ve ürün çeşitliliğin kısıtlı olması nedeniyle bankacılık sistemimizde bu ürün ile ilgili işlem yok denecek kadar azdır. 2000‟li yıllarda türev ürünler arasında işlem hacmi yüksek ürün olarak ön planda olmasına rağmen; son yıllarda kullanım düzeyi giderek azalmış ve alternatif ürünlerin piyasaya girmesiyle önemini kaybetmiştir.

Son dönemlerde yapılan düzenleme ile bazı türev ürün alım - satımının sadece aracı kurumlara verilmesi bankaların bazı türev ürünler üzerindeki işlem hacimleri düşmüştür (Yükçü ve Yücel, 1995:18).