Türkiye Karma Yem Sektörü

Türkiye’de yem sanayi ile ilgili ilk yatırım 1955 yılında özel teşebbüs tarafından Kartal Kesif Yem Sanayi Limited Şirketi’nin kurulması ile başlamıştır. Ancak, bu tesis uzun süre faaliyette bulunamamış ve bir süre sonra faaliyetine son vermiştir. Sektörde gerçek anlamda ilk girişim ise devlet yatırımları ile yapılmış ve 26.11.1956 tarihinde İktisadi Devlet Teşekkülü olarak Yem Sanayi Türk A.Ş. kurulmuştur. Toprak Mahsulleri Ofisi’nin İngiltere’den Türkiye’ye getirdiği silo ve un fabrikalarına ait makine ve teçhizatlar Yem Sanayi Türk A.Ş’ne devredilmiş ve 1958’de Ankara ve Konya’da, 1959’da Erzurum’da ve 1960’da İstanbul’da olmak üzere çelik iskeletler üzerine monte edilmiş, ve küçük kapasiteli dört adet yem tesisi faaliyete geçirilmiştir. Ayrıca özel sektöründe bu sanayi dalında faaliyet göstermesi amacıyla; Yem Sanayi Türk A.Ş. tarafından 1961 ve 1962’de İzmir’de Tariş, Mersin’de Çukobirlik ile Eskişehir ve Bandırma’da ise özel girişimciler ile ortak şirketler kurularak yeni tesisler açılmıştır. İlk kurulan bu sekiz fabrikanın faydalı sonuçlarının görülmesi ve karma yemin hayvan yetiştiricilerine tanıtılması için yapılan yayım çalışmaları neticesinde, kamu ve özel sektör tarafından yem fabrikalarına yapılan yatırımlar ve karma yem üretimi artmaya başlamıştır (Anonim, 2000).

Türkiye’nin daha çok batı ve orta bölgelerinde yoğunlaşan yem fabrikalarının doğu ve güneydoğu bölgelerinde de yaygınlaşmasını sağlamak amacıyla, Yem Sanayi

Türk A.Ş. tarafından bu bölgelere de yem fabrikaları tesis edilmiştir. Sektörün faaliyete geçtiği ilk yıllarda tesislerin kuruluş yeri olarak büyük yerleşim yerleri ve hububat üretiminin yoğun olduğu bölgeler seçilirken, daha sonra kalkınmada öncelikli bölgelerdeki büyük iller, hububat üretiminin yoğun olduğu merkezler ve özellikle tavukçuluğun gelişmekte olduğu çevreler seçilmeye başlanmıştır (Anonim, 2000).

Yem sektörünün gelişimi ile birlikte; kullanılan hammaddelerin ve üretilen karma yemlerin kontrollerinin yapılması ve sektörün denetiminin yapılması zorunluluğu ortaya çıkmıştır (Ercan ve Cengiz, 1999). Bu amaçla, 1734 sayılı ve 7.7.1973 tarihli Yem Kanunu ve bu kanunla ilgili olarak 5.8.1974 tarih ve 7/8487 sayılı Yem Yönetmeliği yayınlanmıştır. Kendilerine ait ve özel sektör ile ortak fabrikalarda uzun süre hayvancılık sektörünün ihtiyacı olan karma yemleri üreterek yem sanayinin gelişimine öncülük eden Yem Sanayi Türk A.Ş. görevini tamamladığı düşünülerek piyasadan çekilmeye başlamıştır. Bakanlar Kurulu’nun 20.5.1992 tarih ve 3088 sayılı kararı ile Kamu iktisadi Teşekküllerinin özelleştirilmesi çalışmalarına yem sanayi de dâhil edilerek fabrikaların özelleştirilme süreci de başlamıştır (Anonim, 2000).

İlk olarak ortak fabrikaların satışı, ikinci aşamada ise Şirket’in kendine ait fabrikaların satışları yapılmıştır. 1993 yılında Adıyaman, Çaycuma, Antalya, Bursa, Çankırı, Acıpayam, Elâzığ, Göksun, Devrekâni, Konya, Yatağan ve Zonguldak Yem Fabrikalarının ihale ile satışı gerçekleştirilmiştir. Doğubayazıt Yem Fabrikası’nın 1994 yılında Ağrı İl Özel İdaresi’ne devredilmesinin ardından, özelleştirme çalışmaları hızlanarak Ankara, Diyarbakır, Erzurum, İstanbul, Kızıltepe, Siirt, Tunceli ve Van Yem Fabrikalarının satılmasına devam edilmiş ve 1995 yılında Kırklareli, Muş ve Bitlis ve Urfa Yem Fabrikalarının satılması satış süreci sonlandırılmıştır.

Faal makine gücü açısından bir kayıp olmamasına rağmen, özelleştirme çalışmalarının yapıldığı yıllarda (1993’den 1996’ya) sektörde üretim azalmıştır. Sonuçta; 1995 yılı sonu itibariyle yem fabrikalarının tamamı özelleştirilmiş ve devletin yem sektöründeki üretim faaliyetleri tamamen sona ermiştir. 1960 yılında dört kamu fabrikasında başlayan yem üretimi, 1985 yılında 24 kamu, 14 ortak, 142 özel fabrika ile sürdürülmüştür. 1989 yılında kamu fabrika sayısı 26’ya, özel fabrika sayısı 219’a yükselirken, ortak fabrika sayısı ise 3’e düşmüştür. 1991 yılında ise kamu fabrika sayısı sabit kalıp, özel fabrika sayısı 263’e yükselirken, 1995 yılında karma yem üretimi tamamı özel sektöre ait olan 351 fabrikayla devam ettirilmiştir.

Yem fabrikaları, evcil hayvanların verim ve yağ durumları dikkate alınarak en ucuz ve verimli olacak şekilde hazırlanan karma yem formüllerinin (rasyon) hazırlandığı

tesislerdir. Yem fabrikaları bu rasyonlarda bulunan yem hammaddelerini satın alıp, depolayıp, çeşitli işlemlerden geçirip belli ölçülerde karıştırıp ve bu maddeyi ince, pelet vs. halde ambalajlayarak veya dökme halde piyasaya verirler. Yem fabrikasındaki işlemler aşağıdaki şekilde özetlenebilir (Anonim, 2000):

Hammaddelerin tesise alımı, tartılması, depolanması: Hammaddeler daha çok hasat

mevsimlerinde veya periyodik olarak satın alınır, tartılır, silo veya ambarlarda depolanır. Hammaddelerin depolara alınmasında elevatörler veya pnömatik taşıyıcılar kullanılır.

Temizleme: Hammaddelerin içinde bulunan yabancı ve istenmeyen maddelerin

temizlenme faaliyeti; eleme, madeni maddelerin mıknatıslarla tutulması gibi metotlarla yapılır.

Öğütme: Karma yem rasyonuna girecek hammaddelerin belirli ölçüde öğütülmesi

gereklidir. Öğütme işlemi değişik tip ve kapasiteli değirmenlerde yapılır.

Dozajlama: Hazırlanacak karma yemde kullanılacak hammaddelerin yemin formülüne

uygun olarak tartılmasıdır.

Karıştırma: Farklı hammaddelerin değişik miktarlarda bir araya getirilmesi ve homojen

olarak karıştırılması gerekmektedir. Bu işlem değişik tipte ve kapasitede karıştırıcı ekipmanlarla yapılmaktadır.

Peletleme: Yemler piyasaya ince olarak verilmeyeceklerse karıştırma işleminden sonra,

pelet makinesinde çeşitli büyüklüklerde pelet haline getirilerek soğutucuda soğutulma işleminden sonra ambalajlamaya geçilir. Bazı tesislerde peletler tekrar kırılarak daha küçük parçalara ayrılarak granül yem üretimi gerçekleştirilmektedir.

Melas ve Yağ Tesisi: Karma yemlerde kullanılan melas ve yağın depolanmaları,

işlenmeleri ve yemlere karıştırılmaları için özel ekipman ve makineler kullanılmaktadır.

Ambalajlama: Hazırlanan ince veya pelet karma yemler dökme olarak pazarlanabileceği

gibi genellikle 50 kg’lık çuvallarda pazarlanırlar. Ambalajlama ünitesinde tartma, paketleme, dikiş ve etiketleme işlemleri gerçekleştirilir. Karma yem fabrikalarında, teknolojik gelişmelere bağlı olarak rasyonlar genellikle bilgisayar yardımıyla hazırlanmakta olup, satın alınan hammaddelerin ve üretilen karma yemlerin kalite kontrollerinin yapılabilmesi için fabrika kapsamında laboratuvarlar bulunmaktadır.

Türkiye yem sanayinin, teknolojik gelişmeleri yakından takip etmekte olduğu, hızla geliştiği ve gelişmiş ülkelerdeki teknolojilerden fazla geride kalmadığı ve teknolojik gelişmelerin yakından takip edilmesinde, sektördeki istihdama bağlı olarak yem sanayinde üretimden sorumlu teknik personelin (Veteriner Hekim, Ziraat Mühendisi vs.) pazarlama işlerini de yapmaya başlamalarının ve bunun için de piyasayı izlemek zorunda

olmalarının büyük etkisi bulunmaktadır. Türkiye’deki yem sektörü, teknolojiyi takip etmekte sağladığı başarıyı, sektörde hammadde olarak kullanılan ürünlerde standart sağlanamaması sebebiyle, karma yem üretiminde standart oluşturamamıştır. Sonuç olarak bu durum, Türkiye’de hayvan sağlığı ve verimi üzerinde olumsuz etkiler meydana getirmektedir.

Her şeye rağmen, Türkiye, Ortadoğu ve Afrika’da en büyük, Orta Avrupa ve Balkanlar bölgesinin de Rusya ve Ukrayna’dan sonra üçüncü büyük karma yem üreticisi ülke konumuna gelmiştir. Türkiye’nin bu üretim düzeyine, tek vardiyalık çalışma kapasitesinin tamamını bile kullanmadan ulaştığı dikkate alınırsa, Türkiye yem sektörünün büyüme ve dış dünyaya açılma konusunda umut verici bir seviyede olduğu gözlemlenmektedir. Türkiye’de hayvancılık yatırımlarının ve hayvan varlığının artacağı öngörüldüğünde, yem fabrikalarının teknolojik olarak yeniden yapılanması, ince yem üreten fabrikaların yerine dökme ve pelet yem üreten karma yem fabrikaların sayısının artması, hayvan beslenmesinde ise daha az tahıl ve daha çok yan hammadde kullanılması, kedi, köpek, balık gibi hayvanların yiyeceği yem üretim miktarlarının artması, bu artış için ekstruderlerin yem fabrikalarına girmesi ve maliyet düşüşü açısından daha fazla melas ilavesi için çift peletleme gibi yeni karma yem fabrikası teknolojilerinin de Türkiye’ye girmesi öngörülmektedir. Son yıllarda özellikle Avrupa Birliği ülkelerinde karma yem fabrikaları farklı bir yapılanma içine girmişler ve yem üreten tüm şirket ve kooperatifler bir araya gelerek aralarında uzmanlaşmış ve verimliliklerini arttırmak için teknolojik gelişmelere ayak uydurarak tesislerini geliştirmişlerdir.

Gelişmiş ülkelerdeki karma yem fabrikaları genellikle en az 100.000 ton/yıl ve üzeri kapasitede olup, en az 2 adet 20 ton/saat pelet değirmenine sahip işletmelerdir. Bu fabrikalar tamamen otomatik olup, yaklaşık ortalama beş işçi ile faaliyet göstermektedirler. Yemlerin %75,00’i dökme olarak, %25,00’i çuvallı olarak pazarlanmaktadır. Sanayileşmiş ülkelerdeki yem üretiminde kullanılan hammaddelerde belirli bir süreklilik ve kalite standardı bulunmakta olup bu fabrikalar onaylanmış satıcı listelerinde bulunan satıcılardan hammadde temin etmektedirler. Yüksek hammadde havuzuna sahip olan bu tesisler, aynı zamanda yükleme, boşaltma açısından da yüksek teknolojiye sahip yardımcı işletme malzemeleri kullanmaktadırlar. Avrupa’da Türkiye’den farklı olarak öğütme işlemi karışım sonrası yapılmakta olup, Avrupa yem sanayinin en önemli özelliklerinden birisi de peletleme bölümünde sağlanan teknolojik gelişmeler aracılığıyla üretim miktarlarını artırırken rasyonların formül maliyetlerini azaltabilmeleridir. Gelişmiş ülkelerde bundan sonraki teknolojik gelişmelerin;

hayvanlarda verimi artırıp yem maliyetlerini düşürmek, hammaddeleri daha iyi değerlendirmek ve çevreyi korumak şeklinde olacağı öngörülmektedir. Ayrıca üretimde hammadde kontrolünün ve otomasyonun artması beklenmektedir. Şekil 2.21’de karma yem sanayisinin değer zinciri yapısı gösterilmiştir. Bitkisel, hayvansal ve mineral materyalleri kullanarak tekniğine uygun olarak yem üreten fabrikaların, hammadde satın aldığı ve ilişkide olduğu sektör sayısı oldukça fazladır. Burada en büyük hammadde sağlayıcısı bitkisel ürün üreten tarım işletmeleri ve bitkisel ürünlere aracılık eden tüccar ve borsalardır (Anonim, 2000).

Şekil 2.21. Karma yem sanayisinde değer zinciri yapısı