İşletme Rantabilitesi

İşletmelerde sermayenin öz ve yabancı kaynaklardan temin edilmesi sebebiyle, bir taraftan işletmeye tahsis edilen toplam sermayenin karlılığı (ekonomik rantabilite), diğer taraftan da öz sermayenin karlılığı (mali rantabilite) hesaplanmaktadır. Rantabilite, bir işletmenin belirli bir zaman dilimine elde ettiği kârın, o işletmedeki sermayeye oranı olarak ifade edilmektedir. Rantabilite, tarımsal işletmelerin faaliyetleri sonucundaki başarılarını gösteren ve işletmelerin birbiri ile karşılaştırılmasında kullanılan en iyi ölçüm kriteridir. İşletmelerde rantabilite hesaplanırken, öz sermayenin rantabilitesinin ortaya konmasında mali rantabilite, aktif sermayenin rantabilitesinin ortaya konmasında da ekonomik rantabilite kullanmaktadır.

Günümüz koşullarında tarım işletmelerinde üretim faktörleri kombinasyonunda sermaye yoğunluğunun artması, işletmelerde üretime tahsis edilen sermayenin etkin kullanım durumunu ortaya koymaktadır. Sermayenin alternatif kullanım alanlarının olması nedeniyle işletmeye tahsis edilen sermayenin karlılığını artırmak veya mevcut durumunu belirlemek karar almada önemli verilerden biridir. Sermayenin öz ve yabancı kaynaklardan temini nedeniyle bir taraftan işletmeye tahsis edilen toplam sermayenin karlılığı hesaplanırken, diğer taraftan da öz sermayenin karlılığı hesaplanmakla birlikte, işletme sermayesinin karlılığına ekonomik rantabilite, öz sermayenin karlılığına ise mali rantabilite denmektedir. İncelenen işletmelerde işletme büyüklük grupları itibariyle hesaplanan mali ve ekonomik rantabilite oranları Çizelge 5.39’da verilmiştir.

Rantabilite oranlarının değerlendirilmesinde araştırmanın yapıldığı ülkede reel faiz haddi ile karşılaştırılma yapılabilmektedir. İşletmedeki sermaye miktarı, bankadan alınabilecek normal kredinin faiz oranından veya bir tahvilin getireceği faiz miktarından daha fazla bir rantabilite meydana getirmişse işletmenin durumunun iyi olduğu, aksi halde müteşebbisin boş yere emek ve gayret sarf ettiği anlamına gelmektedir (Erkuş ve ark., 1995).

İncelenen işletmelerde rantabilite faktör oranları Çizelge 5.38’de gösterilmiştir. Birinci grup işletmelerde rantabilite faktörü %11,65 olarak hesaplanırken, ikinci grup işletmelerde rantabilite faktörü %31,72 ve üçüncü grup işletmelerde ise rantabilite faktörü %36,38 olarak hesaplanmıştır. Tüm işletmeler ortalaması incelendiğinde rantabilite faktörü %33,29 bulunmuştur. Çizelgelerde de görüldüğü gibi işletmeler büyüdükçe, rantabilite oranlarının da arttığı görülmektedir. Bu durum, işletme büyüklüğü arttıkça sermayenin daha verimli kullanıldığının göstergesidir.

Çizelge 5-38. İncelenen işletmelerde rantabilite faktörü İşletme Grupları 1 2 3 İşletmeler Ort. Saf Hasıla (TL) 29.433,16 168.032,52 405.656,51 229.846,27 Gayrisafi Hasıla (TL) 252.752,61 529.789,34 1.114.971,89 690.425,39 Rantabilite Faktörü % 11,65 31,72 36,38 33,29

İncelenen işletmelerde mali rantabilite oranları iki değişik yöntem ile hesaplanarak Çizelge 5.39’da gösterilmiştir. Net kar + öz sermeye rantının öz sermayeye bölünerek hesaplanan mali rantabilitede; birinci grup işletmelerde mali rantabilite %2,63 olarak hesaplanırken, ikinci grup işletmelerde mali rantabilite %10,72 ve üçüncü grup işletmelerde ise mali rantabilite %15,17 olarak hesaplanmıştır. Tüm işletmeler ortalaması incelendiğinde mali rantabilite %12,31 bulunmuştur. Net karın öz sermayeye bölünerek hesaplanan mali rantabilite oranlarında ise; birinci grup işletmelerde mali rantabilite %- 2,37 olarak hesaplanırken, ikinci grup işletmelerde %10,15, üçüncü grup işletmelerde %14,07 olarak hesaplanmış ve tüm işletmeler ortalamasında ise %11,48 olarak hesaplanmıştır. Net kar + Öz sermaye rantı birlikte öz sermayenin getirisi olarak değerlendirilmektedir ve buna göre öz sermaye oranlarıyla mali rantabilite hesaplanmaktadır. Ama öz sermaye her ne kadar işletmeciye ait olsa bile öz sermaye rantı öz sermayenin fırsat maliyeti olup, öz sermaye getirisi karşılığı olarak değerlendirilmesinin doğru olmadığı düşünülmektedir. Öz Sermaye Rantı + Net Kar / Öz Sermaye = Mali Rantabilite şeklinde hesaplanan Mali Rantabilitenin işletmelerin sürdürülebilirliği açısından Mali Rantabilite oranının yüksek belirleneceği kesindir. Sürdürülebilirlik açısından bu durum yanıltıcı olabilmektedir. Müteşebbise kalan karın öz sermayenin sürdürülebilirliği açısından dikkate alınması daha doğru olacaktır(Oğuz ve Bayramoğlu, 2014).

Çizelge 5-39. İncelenen İşletmelerde Mali Rantabilite

İşletme Grupları 1 2 3 İşletmeler Ort. Net Kar (TL) -22.958,79 86.016,78 262.382,85 131.277,75 Öz Sermayenin Rantı 48.373,95 75.211,02 129.012,11 89.842,42 Öz Sermaye (TL) 967.479,01 1.504.220,43 2.580.242,29 1.796.848,43 Mali Rantabilite (%) 2,63 10,72 15,17 12,31 İşletme Grupları 1 2 3 İşletmeler Ort. Net Kar (TL) -22.958,79 86.016,78 262.382,85 131.277,75 Öz Sermaye (TL) 967.479,01 1.504.220,43 2.580.242,29 1.796.848,43 Mali Rantabilite (%) -2,37 5,72 10,17 7,31

İncelenen işletmelerde ekonomik rantabilite oranları Çizelge 5.40’da gösterilmiştir. Birinci grup işletmelerde ekonomik rantabilite %2,56 olarak hesaplanırken, ikinci grup işletmelerde ekonomik rantabilite %10,15 ve üçüncü grup işletmelerde ise ekonomik rantabilite %14,07 olarak hesaplanmıştır. Tüm işletmeler ortalaması incelendiğinde ekonomik rantabilite %11,48 bulunmuştur.

Çizelge 5-40. İncelenen işletmelerde ekonomik rantabilite

İşletme Grupları

1,00 2,00 3,00 İşletmeler Ort.

Saf Hasıla 29.433,16 168.032,52 405.656,51 229.846,27 Toplam Aktif Sermaye 1.150.497,58 1.655.934,89 2.882.269,57 2.002.401,49

Ekonomik rantabilite (%) 2,56 10,15 14,07 11,48

Aksoyak (2004) Konya ili Sarayönü ilçesinde yaptığı çalışmada; incelenen işletmelerde mali rantabilite oranını işletme büyüklük gruplarında %5.40 ile %7,97 arasında hesaplarken, işletmeler ortalamasında %6,87 olarak belirlemiştir. Ekonomik rantabilite oranlarını da işletme büyüklük gruplarında %6.14 ile %8,03 arasında hesaplarken, işletmeler ortalamasında ise %7,34 olarak tespit etmiştir. Arısoy ve Oğuz (2005) Konya’da yaptıkları çalışmada; inceledikleri işletmelerde işletmeler ortalamasına göre mali rantabilite %5,16 ve ekonomik rantabiliteyi ise %5,10 olarak hesaplamışlardır. Enflasyonist baskıların uzun süre yaşandığı ülkelerde, rantabilite oranları cari faiz oranlarının altında bir değer çıkmaktadır. Bunun nedeni ise aktif sermaye içinde yer alan toprak ve bina gibi sabit varlıkların, enflasyon sebebiyle aşırı değer kazanması olarak açıklanabilir (İnan, 1994). Bundan dolayı, rantabilite oranları hakkında yorum yapılırken reel faiz oranlarının dikkate alınması ve buna göre analiz edilmesi daha objektif sonuçlara ulaşılmasını sağlayacaktır (Kıral ve ark., 1999).

Yıllık faaliyet sonuçlarını analiz edilirken, mali ve ekonomik rantabilitenin değerlendirilmesinde her iki değer cari faiz oranı ile karşılaştırılır (Açıl ve Demirci, 1984). Bu çalışmada cari faiz oranı olarak 2015 yılı için tarımsal kredilere uygulanan faiz oranı %8,25 alınmıştır. İncelenen işletmelerin ekonomik rantabilitesi; birinci grup işletmelerde %6,63 ikinci grup işletmelerde %7,07 ve üçüncü grup işletmelerde ise %11,66 olarak tespit edilirken işletmeler ortalaması ise %7,66 olarak belirlenmiştir. Fırsat maliyeti olarak kabul edilen Ziraat Bankasının tarımsal kredilere uyguladığı faizin %8,25 olduğu 2015 yılına göre küçük ve ikinci grup işletmelerin ekonomik rantabiliteleri açısından karsız, üçüncü grup işletmelerin ise karlı olduğu belirlenmiştir. Mali rantabilite

işletmenin öz sermayesinin getirisini açıklamaktadır. İşletmelerin bu oranı da fırsat maliyeti olarak Ziraat Bankasının tarımsal kredilere uyguladığı faiz ile karşılaştırılmaktadır. Ancak mali rantabilitenin işletmeler ortalaması %3,84 olup, düşük olarak gerçekleşmiştir. Bayramoğlu ve ark. (2014) Konya ilinde yaptıkları çalışmada; tüm işletmeler genelinde mali rantabilitenin, işletme tipleri itibariyle %0,64 - %12,81 arasında değişmekte ve tüm işletmeler ortalaması olarak %4,33 olarak hesaplamışlar ve işletmeler ortalamasında risk sevmeyen işletmelerde mali rantabiliteyi %3,09 risk seven işletmelerde ise %4,80 olarak ve tüm işletmeler genelinde en yüksek mali rantabilitenin uzmanlaşmış bahçecilik (sebze ve çiçek) işletme tipinden elde edildiği belirlemişlerdir. Aksoyak (1995) Konya ili Sarayönü ilçesinde yaptığı araştırmada; incelediği işletmelerde işletme ortalamalarına göre mali ve ekonomik rantabilite oranlarını sırasıyla %6,87 ile %7,34 olarak hesaplamış ve işletme ölçekleri büyüdükçe mali ve ekonomik rantabilite oranlarının da arttığını belirlemiştir. Kıral ve ark. (1999) Ankara ilinde yaptığı araştırmada; işletmeler ortalamasında ekonomik rantabiliteyi %20,63, mali rantabilite ise %20,82 olarak belirlemiştir. Çiçek ve Tandoğan (2008) Afyonkarahisar’da süt sığırcılığı işletmelerinde gerçekleştirilen üretim faaliyetlerinin ekonomik analizini yaptıkları çalışmada işletmelerin ortalama mali rantabilitesini %-3,77 ve ekonomik rantabilitesini %-3,56 olarak hesaplamışlardır. Direk ve Bayramoğlu (2007) Konya ilinde yaptıkları çalışmada inceledikleri işletmelerde mali rantabiliteyi %2,41 ekonomik rantabiliteyi %4,19 olarak belirlerken, rantabilite faktörünü 19,21 olarak bildirmişlerdir. Üçpınar (2016) Konya ili Derbent ilçesinde yaptığı çalışmada incelediği işletmelerde rantabilite faktörünü %39,57 mali rantabiliteyi %22,78 ve ekonomik rantabiliteyi ise %32,85 olarak hesaplamıştır.