İstihdamın sektörler itibarıyla dağılımı her şeyden önce bir ülkenin ekonomik gelişmişlik seviyesini belirleyen önemli göstergelerden birisidir. İstihdamın ekonomik gelişmeye bağlı olarak değişimini açıklayan üç sektör kanununa göre, ekonomik gelişme aşamasına geçilmesiyle beraber tarım sektörünün payı azalırken, sanayi
sektörünün payı sürekli olarak artar. Hizmetler sektörünün payı ise zaten sürekli artış eğilimindedir. Günümüzün gelişmiş ülkelerinde, özellikle AB ülkelerinde, üç sektör kanununun tam olarak işlediği, toplam istihdam içerisinde tarım sektörünün istihdam payının %3-4 seviyesinde olduğu, sanayinin payının %25-30, hizmetler sektörünün payının ise %65-70 seviyesinde olduğu görülmektedir167.
Türkiye’de istihdamın genel kaynağını hizmetler ve tarım sektörü oluşturmaktadır. Ekonominin gelişmesi istihdamın yapısında değişimler meydana getirerek, tarım ve tarımla ilgili iktisadi faaliyet kollarının önemini yitirmesine neden olmaktadır. Bu faaliyet dalındaki işgücü ise sanayi ve hizmetler sektörlerine kaymaktadır. İstihdamın sektörel dağılımı incelendiğinde, tarım sektörünün yıllar itibariyle sürekli küçüldüğü, sanayi, inşaat ve hizmetler sektörlerinin büyüdüğü gözlenmektedir. Türkiye de hızla gelişen inşaat sektörünü de artık inşaat ve bayındırlık sektörü olarak, hizmet sektöründe ayrı değerlendirilmelere tabi tutulduğunu da belirtmek isteriz. TUİK hesaplamalarını, inşaat sektörünü, hizmetler sektöründen ayrı tutarak yapmaktadır.
Tablo 9’da Türkiye’de istihdamın sektörel dağılımı verilmiştir. Rakamsal olarak incelendiğinde tarım sektöründeki istihdama bakacak olursak 1988 yılında 8 milyon 249 bin kişi iken 2008 yılında 5 milyon 16 bin kişi olmuştur. Sanayi sektörüne bakacak olursak özellikle imalat sanayide çalışılan kişi sayısı 1988 yılı ile 2008 yılları arasında iki kata yaklaşık bir artış olmuştur. İmalat sanayide çalışanlarınlar 1988 yılın 2 milyon 250 bin kişi iken 2008 yılında 4 milyon 235 bin kişi olmuştur. Sanayi sektörünün diğer bir alt dalı olan madencilik ve taş ocakçılığında çalışan sayısı 1998 yılında 229 bin kişi iken 2008 yılında 118 bin kişiye gerilemiştir. Hizmetler sektörünün ne denli büyüdüğünü görmek bu tablodan da mümkündür. Hizmet sektörünün alt dalı olan toptan ve perakende ticaret, lokanta ve otellerde istihdam edilenler 1988 yılında 2 milyon 29 bin kişi iken 2008 yılında 4 milyon 573 bin kişi olmuştur. Ulaştırma, haberleşme ve depolama alanlarında istihdam edilenlere bakıldığında 1988 yılında 778 bin kişi iken 2008 yılında 1 milyon 89 bin kişi olmuştur. Mali kurumlarda, taşınmaz mallara ait işleri yapan kurumlarda ve yardımcı iş hizmetleri yapan kurumlarda istihdam
167
İŞKUR, İstihdam Raporu,2005, s.10 http://www.yeniekonomi.com/kisakisa/word/istihdam.raporu.doc,( 10 Mayıs 2010)
Tablo 9
Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımı ( bin kişi) 1988–2009
YIL TARIM SANAYİ İNŞAAT HİZMET
TOPLAM A B C D E F G H I 1988 17 755 8.249 229 2.250 27 1.012 2.029 778 428 2.452 1989 18 223 8.596 158 2.736 32 985 2.056 828 449 2.381 1990 19 030 8.735 214 2.805 13 926 2.230 848 432 2.827 1991 19 209 9.078 222 2.626 31 1.023 2.234 819 436 3.048 1992 19 561 8.690 192 3.142 74 1.114 2.452 853 468 2.575 1993 18 679 7.606 155 2.834 107 1.211 2.526 969 474 2.795 1994 20 026 8.416 164 3.020 99 1.274 2.708 948 493 2.904 1995 20 912 9.205 137 3.051 121 1.291 2.752 898 516 2.940 1996 21 548 9.526 147 3.248 80 1.386 2.768 940 473 2.981 1997 21 082 8.321 184 3.682 113 1.374 2.921 944 522 3.021 1998 22 334 9.388 158 3.432 109 1.391 3.030 982 559 3.285 1999 21 507 7.894 134 3.749 113 1.453 3.271 997 596 3.300 2000 21 580 7.769 81 3.638 91 1.364 3.817 1.067 709 3.044 2001 21 524 8.089 98 3.581 95 1.110 3.737 1.034 697 3.083 2002 21 354 7.458 120 3.731 103 958 3.980 1.004 697 3.303 2003 21 147 7.165 83 3.663 100 965 4.052 1.022 738 3.359 2004 21 870 7.201 112 3.795 71 1.120 4.235 1.161 759 3.415 *2004 19 632 5.713 97 3.742 80 966 4.027 1.043 794 3.169 2005 20 067 5.154 110 3.994 74 1.107 4.336 1.074 869 3.349 2006 20 423 4.907 118 4.066 85 1.196 4.492 1.101 996 3.462 2007 20 738 4.867 128 4.088 98 1.231 4.557 1.136 1.055 3.579 2008 21 194 5.016 115 4.235 91 1.241 4.573 1.089 1.169 3.664 2009 22 019 5.571 118 4.079 72 1.381 4.608 1.107 1.349 3.732
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu ( TUİK ), Hane Halkı İş Gücü Anketi
http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=25&ust_id=8 ( 10 Mayıs 2010 )
* : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre hesaplanan
A:Tarım, ormancılık ve balıkçılık, B:Madencilik ve taşocakçılığı, C:İmalat sanayi, D:Elektrik, gaz ve su, E:İnşaat ve bayındırlık işleri, F:Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller, G:Ulaştırma, haberleşme
ve depolama, H:Mali kurumlar, sigorta,taşınmaz mallara ait işler ve kurumları, yardımcı iş hizmetleri,
edilenlere bakıldığında 1988 yılında 428 bin kişi iken bu rakam 2008 yılında 1 milyon 169 bin kişiye bin kişiye ulaşmıştır. Toplum hizmetleri, sosyal ve kişisel hizmetler alanlarında istihdam edilenlere bakıldığında ise 1988 yılında 2 milyon 452 bin kişi iken 2008 yılında 3 milyon 664 bin kişi olarak gerçekleşmiştir. İnşaat sektörünü hizmet sektöründe ayrı olarak değerlendirdiğimizde ise inşaat sektörünün istihdam olanaklarının yıllar itibariyle aynı seviyelerde kaldığını görmek mümkündür. Ancak hemen belirtmek gerekir ki inşaat sektörü kayıt dışılığın yaşandığı bir sektör olma özelliğindedir. 1988 yılında 1 milyon 12 bin kişi olan istihdam 2008 yılında 1 milyon 241 bin kişiye yükselmişti.
Ekonomik gelişme süreci içinde tarım, sanayiye ve öteki ekonomik sektörlere işgücü transfer etmektedir. 1970’li yılların başında Türkiye’de toplam işgücünün yaklaşık 2/3’ü tarımda istihdam edilmekteydi. Zaman içerisinde işgücü 20,3 milyondan ( 1972) 23.5 milyona yükselmiştir( 2007). Buna karşılık, tarım sektörü istihdamı 1980’e kadar, mutlak olarak artsa da oransal olarak azalmıştır. 1980’den sonra ise tarımın istihdamdaki payı hem mutlak hem de oransal olarak azalmaya devam etmiştir. 1990’lı yıllarda tarımın istihdamdaki payı % 43’ün altına düşmüştür168
. Şu an itibariyle ise
(2009), %25.3 oranına gerilemiştir.
Tablo 10’da Türkiye’de istihdamın sektörel dağılımını oransal olarak göstermektedir. Bu oranlar aynı zamanda Türkiye’nin hangi oranlarda hangi sektörler tarafından temsil edildiğini göstermektedir. Sektörlerdeki istihdam oranları o ülkenin sektörel yapısının apaçık göstergesi niteliğindedir. Örneğin sanayi sektöründe çalışanların toplam istihdam içerisindeki payı, ülkenin ne derecede sanayileştiğinin göstergesidir.
Tarım sektörü 1988 yılında %46.4, 2008 yılında %23.6 oranlarında, sanayi sektörü 1988 yılında % 15.8, 2008 yılında % 20.9 oranlarında, inşaat sektörü 1988 yılında %5.7, 2008 yılında %5.8 oranlarında istihdamdan pay almıştır. Hizmet sektörüne gelince, sektör 1988 yılında %32.1 olan istihdam payını 2000 yılında % 39.1’e 2008 yılında da %49.7 ye çıkarmıştır.
168
Hüseyin Şahin, Türkiye Ekonomisi, Tarihsel Gelişimi-Bugünkü Durumu, 6.Baskı, Bursa: Ezgi Kitapevi, 2000, s.245
Tablo 10
Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımı (%) 1988–2009
YIL
Tarım Sanayi İnşaat Hizmetler
1988 46.4 15.8 5.7 32.1 1989 47.1 16.0 5.4 31.5 1990 45.9 16.3 4.8 33.0 1991 47.2 14.9 5.3 32.6 1992 44.4 17.5 5.7 32.4 1993 40.7 16.7 6.4 36.2 1994 42.0 16.4 6.3 35.3 1995 44.0 16.0 6.1 33.9 1996 44.2 16.4 6.4 33.0 1997 39.4 18.7 6.5 35.4 1998 42.0 16.9 6.2 34.9 1999 36.1 18.1 6.7 39.1 2000 36.0 17.6 6.3 40.1 2001 37.5 17.5 5.1 39.9 2002 34.9 18.5 4.4 42.2 2003 33.8 18.1 4.5 43.6 2004 32.9 18.1 5.1 43.9 *2004 29.1 19.9 4.9 46.1 2005 25.6 20.8 5.5 48.1 2006 23.0 20.9 5.8 50.3 2007 23.4 20.8 5.9 49.9 2008 23.6 20.9 5.8 49.7 2009 25.3 19.3 6.2 49.2
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu ( TUİK ), Hane Halkı İş Gücü Anketi
http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=25&ust_id=8 ( 10 Mayıs 2010 )
Türkiye için “tarım ülkesidir” önermesini kullanmak gün geçtikçe önemini kaybetmeye başlamıştır. Tarım sektörünün toplam istihdam içerisindeki payının %50’ler seviyesinden %25’ler seviyesine gerilemiş olması, bu önermenin göstergesi niteliğindedir.
Türkiye’nin sanayileşmiş bir ülke olduğunu söylemekte de güçtür Çünkü ekonomi % 20.9 oranında sanayileşmiştir. Şu an itibariyle ülke %20 civarında sanayileşebilmiştir demek pek yanlış olmayacaktır.
Hizmetler sektöründeki, hızlı istihdam artışını tabloya baktığımızda görebiliyoruz. Hizmetler sektöründeki artış esas itibariyle evrensel bir olgudur. Türkiye’deki sektörel dağılımın gelişimi, sanayi devrimini yaşayan ülkelerde gözlenen tarımdan-sanayiye ve sanayiden-hizmetlere şeklindeki tarihsel kalıptan farklı olarak tarım sektöründen hizmetler sektörlerine geçiş olduğunu görmekteyiz. Hizmetler sektörünün istihdam açısından tarım sektöründen beslendiğini söyleyebiliriz. Türkiye’de 1988 yılından hizmetler sektörünün toplam istihdam içerisindeki payı %32.1 iken bu oran 2008 yılında %49.7 düzeylerine çıkmıştır. Yani ülke ekonomisinde yaratılan istihdam ortamının yarısı hizmet sektörüyle karşılanmaktadır.
Tablo 11’ de Erkeklerin tarım sektöründen yaşanan kopmalar sonucu sanayi sektöründe ağırlıklı olarak istihdam edildiği görülmektedir. 2000 yılında tarımda istihdam edilen erkek sayısı 4 milyon 261 bin kişi iken 2008 yılında 2 milyon 663 bin kişiye gerilemiş özellikle sanayi sektöründe imalat sanayi dalında 2000 yılında 2 milyon 918 bin kişi ola erkek istihdamı 2008 yılında 3 milyon 406 bin kişiye yükselmiştir. Erkek istihdamı açısından inşaat ve hizmetler sektörü 2000 -2009 yılları arasında yaklaşık olarak aynı seviyelerde kendi göstermiştir. 2000 yılında 1 milyon331 bin kişi olan inşaat sektörü erkek istihdamı 2009 yılında 1 milyon 341 bin kişi olmuştur. Hizmetler sektörü ve hizmet sektörlerinin alt dallarında erkek istihdamını genel seviyelerinde tutmuştur.
1988 ile 2008 yıllarını erkeklerin çalışma alanları bağlamında bir kıyaslamaya tabi tutacak olursak 1988 yılında erkeklerin çalışma alanını birinci sırada tarım sektörü, ikinci sırada hizmetler sektörünün alt kalemi olan Toptan ve perakende ticaret, lokanta
ve oteller üçüncü sanayi sektörünün alt dalı olan imalat sanayi dördüncü olarak hizmetler sektörünün alt kalemi olan toplum hizmetleri, sosyal ve kişisel hizmetler kalemi, beşinci olarak inşaat sektörü oluşturmaktadır. 2008 yılı için bir sıralama yaptığımızda ilk sırayı hizmetler sektörünün alt kalemi olan Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve otellerde çalışanlar almaktadır ikinci olarak sanayi sektörünün alt dallarlından imalat sanayide çalışanlar oluşturmaktadır. Tarım sektörü üçüncü sırayı almıştır. Dördüncü sırada hizmet sektörünün alt dallı olan toplum hizmetleri, sosyal ve kişisel hizmetler kalemi beşinci sırada inşaat sektöründe çalışanlar oluşturmaktadır.
Tablo 11
Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımın (Erkek) (bin kişi) 2000–2009
YIL TARIM SANAYİ İNŞAAT HİZMET
TOPLAM A B C D E F G H I 2000 15.780 4.261 77 2.918 85 1.331 3.429 999 488 2.192 2001 15.555 4.309 95 2.888 88 1.089 3.351 972 503 2.260 2002 15.232 3.784 115 2.923 99 935 3.534 942 505 2.396 2003 15.256 3.718 80 2.910 93 936 3.579 959 545 2.434 2004 16.158 3.923 109 3.065 69 1.092 3.742 1.091 550 2.519 *2004 14.585 3.148 95 2.963 74 941 3.552 978 570 2.295 2005 14.959 2.787 108 3.180 68 1.079 3.755 1.000 629 2.352 2006 15.165 2.613 116 3.249 80 1.159 3.822 1.022 716 2.388 2007 14.841 2.578 126 3.267 93 1.195 3.851 1.055 759 2.457 2008 15.598 2.663 112 3.406 85 1.119 3.825 1.002 844 2.463 2009 15.848 2.894 114 3.207 68 1.341 3.795 1.034 952 2.443
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu ( TUİK ), Hane Halkı İş Gücü Anketi
http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=25&ust_id=8 ( 10 Mayıs 2010 )
* : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre hesaplanan
A:Tarım ,ormancılık ve balıkçılık, B:Madencilik ve taşocakçılığı, C:İmalat sanayi, D:Elektrik,gaz ve su, E:İnşaat ve bayındırlık işleri, F:Toptan ve perakende ticaret,lokanta ve oteller, G:Ulaştırma, haberleşme
ve depolama, H:Mali kurumlar,sigorta,taşınmaz mallara ait işler ve kurumları, yardımcı iş hizmetleri,
Tablo 12
Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımı (Kadın) (bin kişi) 2000–2009 YIL Tarım sektörü (bin kişi) Sanayi sektörü ( bin kişi ) İnşaat sektörü (bin kişi) Hizmetler sektörü ( bin kişi) TOPLAM A B C D E F G H I 2000 5.800 3.508 4 720 6 33 388 68 221 852 2001 5.969 3.780 3 693 7 21 386 62 194 823 2002 6.122 3.674 5 808 4 23 446 62 192 907 2003 5.892 3.447 3 753 6 29 473 63 193 925 2004 5.712 3.278 3 731 3 29 494 70 209 896 *2004 5.047 2.565 2 779 6 26 506 65 224 874 2005 5.108 2.367 3 814 5 28 581 74 240 997 2006 5.258 2.295 2 816 6 37 670 79 280 1.074 2007 5.356 2.288 2 821 4 35 705 81 296 1.123 2008 5.595 2.354 3 828 7 42 749 87 325 1.201 2009 6.172 2.677 4 873 5 40 813 73 394 1.290
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu ( TUİK ), Hane Halkı İş Gücü Anketi
http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=25&ust_id=8 ( 10 Mayıs 2010 )
* : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre hesaplanan
A:Tarım, ormancılık ve balıkçılık, B:Madencilik ve taşocakçılığı, C:İmalat sanayi, D:Elektrik, gaz ve su, E:İnşaat ve bayındırlık işleri, F:Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller, G:Ulaştırma, haberleşme
ve depolama, H:Mali kurumlar, sigorta, taşınmaz mallara ait işler ve kurumları, yardımcı iş hizmetleri,
I:Toplum hizmetleri, sosyal ve kişisel hizmetler
Tablo 12’de Türkiye’de istihdamın sektörel dağılımında kadınların payını göstermektedir. 1988 yılında tarım sektöründe çalışan kadın sayısı 3 milyon 508 bin kişi iken 2008 yılında 2 milyon 354 bin kişiye gerilemiştir. Ancak tarım istihdamı kadınlar açısından hala önemini korumaktadır. Tarımdan sonraki en önemli istihdam alanını ise hizmetler sektörü oluşturmaktadır.
Tablo 13’de Türkiye’de istihdamın cinsiyetlere göre olan yüzdelik dağılımı gösterilmektedir. Toplam istihdam içerisinde erkeklerin ezici bir üstünlüğü olduğu görülmektedir. 2000 yılında toplam istihdam içerisinde % 26.67 oranda pay alan kadınlara karşı erkekler %73.13 oranında pay almıştır. 2005 yılında kadınların payı
düşüş göstererek %25.45 düzeyine, erkeklerin ise %74.55 düzeylerine gelmiştir. 2008 yılından kadınların oranı tekrardan yükselişe geçerek % %26.40, erkeklerin ise %73.60 düzeylerine gerilemiştir.
Tablo 13
Türkiye’de İstihdamın Cinsiyetlere Göre Dağılımı (%) 2000–2009 YIL TOPLAM Kadın (%) Erkek (%) 2000 21.500 26.87 73.13 2001 21.524 27.73 72.27 2002 21.354 28.66 71.34 2003 21.147 27.86 72.14 2004 21.870 26.11 73.89 *2004 19.632 25.70 74.30 2005 20.067 25.45 74.55 2006 20.423 25.74 74.26 2007 20.738 25.82 74.18 2008 21.194 26.40 73.60 2009 22.019 28.03 71.97
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu ( TUİK ), Hane Halkı İş Gücü Anketi
http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=25&ust_id=8 ( 10 Mayıs 2010 )
* : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre hesaplanan