Siyasi, toplumsal, ekonomik ve coğrafi nedenlerden ötürü Türkiye ile Avrupa arasındaki ilişkilerin tarihi oldukça eskilere dayanmaktadır. Ekonomik bakımdan ülkelerin birbirleri ile bağlantıları ise özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra farklı bir boyut kazanmıştır. Nitekim 1958 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun (AET) kurulmasının ardından Türkiye, 31 Temmuz 1959’da topluluğa ortaklık başvurusunda bulunarak müzakere sürecini başlatmıştır (Avrupa Birliği Başkanlığı, 2019). Ancak tarafların çeşitli konularda uzlaşı sağlayamamalarından ötürü uzun bir geçmişe sahip olan ilişkiler, inişli çıkışlı bir seyir izleyerek günümüze kadar süregelmiştir. Buna karşın Türkiye, AB'nin dış ticaretindeki en önemli ortaklarından birisi olduğu için karşılıklı ilişkilerin boyutu her iki tarafın ekonomik dengeleri açısından oldukça önem taşımaktadır.
Türkiye, toplam ihracatının yaklaşık %50’sini AB-28 ülkelerine gerçekleştirmektedir. Buna göre AB-28 ülkeleri, Türkiye’nin en önemli ticaret ortağı konumunda yer almaktadır. Türkiye’nin AB’ye ihracatının 2002-2018 dönemi itibariyle değişimi Şekil 22’de gösterilmektedir.
Şekil 22: Türkiye’nin AB’ye İhracatı (Milyon Dolar)
Kaynak: Eurostat, 2019b.
Şekil 22’den de görüldüğü üzere, küresel kriz, Türkiye’nin AB-28 ülkelerine yapmış olduğu ihracatı önemli ölçüde etkilemiştir. Küresel krizin ardından dünya ekonomisi bir daralma dönemine girmiş olup; bu dönemde ihracat rakamlarında bir
düşüş yaşanmıştır. Buna göre 2007-2009 döneminde Türkiye’nin AB’ye yapmış olduğu ihracatın değeri, 34 milyar 634 milyon dolardan 26 milyar 241 milyon dolara gerilemiştir. Diğer taraftan borç krizi, Türkiye’nin AB’ye yapmış olduğu ihracatın büyüme hızını yavaşlatmıştır.
Türkiye’nin, AB krizi sonrasında AB’ye ihraç ettiği ilk 5 ürün Şekil 23’te ele alınmaktadır.
Şekil 23: Türkiye’nin AB’ye İhraç Ettiği İlk 5 Ürün (2018, Milyon Dolar)
Kaynak: Eurostat, 2019b; TİM, 2019.
Şekil 23’te görüldüğü üzere; 2018 yılında AB-28 ülkeleri Türkiye’den en çok otomotiv endüstrisine ilişkin ürünleri satın almış olup; söz konusu ürünler için toplam 24 milyar 617 milyon dolar ödemiştir. Türkiye sahip olduğu hammadde kaynağı nedeniyle, hazır giyim ve konfeksiyon üretiminde pek çok Avrupa ülkesini geride bırakmıştır. Böylece ilgili ürünlerde fiyat avantajını elinde bulunduran Türkiye, hazır giyim ve konfeksiyon ihracatından 2018 yılında 12 milyar 516 milyon dolar elde etmiştir. Buna göre AB-28’in mamul mal ithalatı, toplam ithalatın %89’una karşılık gelirken; birincil mal ithalatı ise %8 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 36, kriz öncesi ve sonrası dönemde Türkiye’nin en fazla ihracat yaptığı AB ülkelerini göstermektedir.
Tablo 36: Kriz Öncesi ve Sonrası Dönemde Türkiye’nin En Fazla İhracat Yaptığı AB Ülkeleri
Kriz Öncesi Dönem (2010 yılı)
Ülkeler Değer (Milyar Dolar)
Almanya 9
İngiltere 5
İtalya 5
Fransa 5
İspanya 3
Kriz Sonrası Dönem (2018 yılı)
Ülkeler Değer (Milyar Dolar)
Almanya 14 İngiltere 9 İtalya 8 İspanya 7 Fransa 6 Kaynak: TİM, 2019.
Tablo 36’ya göre, AB krizi öncesi ve sonrası dönemde Türkiye’nin en fazla ihracat yaptığı ilk beş AB üyesi ülkede değişiklik yaşanmamış olup; ele alınan dönemde İspanya’ya yönelik ihracattaki artış eğilimi dikkat çekmektedir. Diğer taraftan borç krizinin en çok hissedildiği ülkelerden birisi olan ve halihazırda yüksek borç sorunuyla mücadele eden İtalya’ya yönelik ihracatın da bu dönem içerisinde %44 artış kaydettiği görülmektedir. Bununla birlikte Türkiye’nin en fazla ihracat yaptığı ikinci AB üyesi olan İngiltere’deki Brexit sürecinin ihracat üzerinde olumsuz etkiler yaratabileceği belirtilmektedir (Bahadır, 2018).
AB’nin Türkiye’ye ihracatının 2002-2018 dönemi itibariyle değişimi Şekil 24’te ortaya konmaktadır.
Şekil 24: AB’nin Türkiye’ye İhracatı (Milyon Dolar)
Kaynak: Eurostat, 2019b.
Şekil 24 incelendiğinde, küresel krizin neden olduğu ekonomik daralma sonucu 2008-2009 döneminde ihracat rakamlarının belirgin şekilde düştüğü görülmektedir. Ekonomik canlanmanın etkisiyle 2010-2013 döneminde tekrar yükseliş eğilimi gösteren ihracat rakamları, bu dönemden sonra istikrarsız bir görünüm sergilemiştir. Nitekim 2017 yılında AB’nin Türkiye’ye ihracatı 75 milyar 221 milyon dolara yükselmişken; 2018’de 65 milyar 441 milyon dolara düşmüştür.
AB’nin Türkiye’ye ihracatında en yüksek paya sahip ilk 5 ürün Şekil 25’te sunulmaktadır.
Şekil 25: AB-28’in Türkiye’ye İhraç Ettiği İlk 5 Ürün (2018, Milyon Dolar)
Şekil 25’e göre, AB-28’in Türkiye’ye ihraç ettiği ürün sıralamasında ilk sırada 27 milyar 449 milyon dolar ihracat değeriyle makine ve nakliye ekipmanları yer almaktadır. Bu ürün grubunu sırasıyla; kimyasallar, yakıtlar ve madencilik, gıda ve hammaddeler ile tarımsal ürünler izlemektedir.
Tablo 37’de, Türkiye’ye kriz öncesi ve sonrasında en fazla ürün ihraç eden AB ülkelerine yer verilmektedir.
Tablo 37: Kriz Öncesi ve Sonrası Dönemde Türkiye’ye En Fazla Ürün İhraç Eden AB Ülkeleri
Kriz Öncesi Dönem (2010 yılı)
Ülkeler Değer (Milyar Dolar)
Almanya 17
İtalya 10
Fransa 8
İspanya 4
İngiltere 4
Kriz Sonrası Dönem (2018 yılı)
Ülkeler Değer (Milyar Dolar)
Almanya 20 İtalya 10 İngiltere 7 Fransa 7 İspanya 5 Kaynak: TÜİK, 2019.
Tablo 37’ye göre, AB krizi öncesi ve sonrası dönemde Türkiye’ye en fazla ürün ihraç eden ilk beş Avrupa ülkesi; Almanya, İtalya, Fransa, İspanya ve İngiltere olmuştur. Bu dönemde Türkiye’nin toplam ithalatı içerisindeki İngiltere’nin payı önemli ölçüde artış göstermiştir. Diğer taraftan ihracatta olduğu gibi ithalat açısından da İtalya, Türkiye’nin en önemli ortaklarından birisi olma özelliği sürdürmektedir.
2005-2018 dönemi itibariyle AB’den Türkiye’ye doğrudan yabancı yatırımlarının gelişimi Şekil 26’da gösterilmektedir.
Şekil 26: AB’den Türkiye’ye DYY’nin Gelişimi (Milyon Dolar)
Kaynak: EVDS, 2019.
Şekil 26’dan da görüldüğü üzere, AB’den Türkiye’ye gerçekleştirilen DYY hacmi 2006 yılında en yüksek seviyesine ulaşmıştır. 2006-2010 döneminde söz konusu yatırım hareketliliğinde bir azalış eğilimi yaşanmış olup; bu eğilim özellikle küresel krizin etkisiyle 2008-2009 yılları arasında daha da belirginleşmiştir. Küresel krizin ardından yatırım hareketliliği canlanmış olsa bile, borç krizi süreci bu hareketliliğin azalmasına zemin hazırlamıştır.
Şekil 27’de, Türkiye’ye en fazla DYY yapan ilk 5 AB ülkesine yer verilmektedir.
Şekil 27: Türkiye’ye En Fazla DYY Yapan İlk 5 AB Ülkesi (2018, Milyon Dolar)
Şekil 27’ye göre, 2018 yılında Türkiye’ye en fazla DYY girişi sağlayan AB-28 ülkesi 855 milyon dolar ile Hollanda olmuştur. Söz konusu ülkeyi sırasıyla; İtalya, Avusturya, İngiltere ve Lüksemburg izlemiştir. Belirtilen ülkelerden birisinin (İtalya) Avrupa borç krizinden en çok etkilenen ülkeler arasında yer alması ve birisinin (İngiltere) ise AB’den ayrılma sürecinde olması dikkat çekicidir. Bu bağlamda hem borç krizi hem de Brexit süreci Türkiye’ye gelen DYY hareketliliği üzerinde olumsuz bir etki yaratabilecektir. Ayrıca İngiltere, İtalya ve Hollanda Türkiye’nin en önemli ticaret ortakları arasında yer almaktadır. Bu bakımdan en fazla DYY yapan ülkeler ile Türkiye’nin en fazla ürün ihraç (ithal) ettiği ülkeler benzerlik göstermektedir.
2005-2018 dönemi itibariyle Türkiye’den AB’ye DYY’nin gelişimi Şekil 28’de yer almaktadır.
Şekil 28: Türkiye’den AB’ye DYY’nin Gelişimi (Milyon Dolar)
Kaynak: EVDS, 2019.
Şekil 28 incelendiğinde, özellikle 2012 yılından itibaren Türkiye’den AB-28’e gerçekleşen DYY hareketlerinde dalgalanmaların yaşandığı görülmektedir. Ele alınan dönem içerisinde söz konusu hareketlilik, 2012 yılında en yüksek seviyesine ulaşmış olup; 2018 yılında ise 2 milyar 818 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.
Şekil 29’da, Türkiye’nin en fazla DYY yaptığı ilk 5 AB ülkesine yer verilmektedir.
Şekil 29: Türkiye’nin En Fazla DYY Yaptığı İlk 5 AB Ülkesi (2018, Milyon Dolar)
Kaynak: EVDS, 2019.
Şekil 29’a göre, 2018 yılında Türkiye’nin en fazla DYY yaptığı AB-28 ülkesi 1.825 milyon dolar ile Hollanda olmuştur. Söz konusu ülkeyi sırasıyla; İngiltere, Almanya, Avusturya ve Lüksemburg takip etmiştir.