Türkiye’de Ayçiçeği ve Ürünleri Üretimi, Ticareti ve Dağılımı

2007 yılında son on yılın en sıcak ve kuru yaz mevsimini geçiren Türkiye, ayçiçeği üretiminde oldukça ciddi azalma yaĢamıĢtır. Ayçiçeği üretimi yaklaĢık 700 bin ton civarında gerçekleĢmiĢ olup, bu rakam bir önceki yıla göre %20 daha düĢüktür. YağıĢ azlığı verimi düĢürmüĢtür. Tüm ülke üretiminin %80’i özellikle Trakya bölgesinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Normal hava koĢullarının yakalanması ile birlikte, 2008 yılında üretimin eski seviyeleri olan 850 bin tonlara ulaĢacağı tahmin edilmektedir. Mart 2008 fiyatları, Mart 2007 fiyatlarının iki katıdır (Çizelge 55).

Yerli üretimdeki açığa rağmen, Bulgaristan, Romanya ve Moldova gibi ülkelerin de aynı kuraklık sorununu yaĢamalarından ötürü ayçiçeği, ayçiçeği küspesi ve yağı ithalatı da yükselmemiĢtir. Türkiye’nin ithalatta uyguladığı gümrük uygulamalarını sıfırlamasına rağmen, en çok kayrılan ülke statüsü dıĢındaki özellikle Rusya Federasyonu gibi ülkeler, 2007 yılında yüksek fiyattan da olsa ayçiçeği ihracatını sınırlandırmıĢlardır.

Rusya Federasyonu ve Ukrayna gibi muhtemel tedarikçiler ezme-iĢleme endüstrilerini geliĢtirmiĢ durumdadırlar. Bu gerçekten hareketle, Türkiye yerli talebi karĢılayabilmek için yağ ithalatından çok, dane ithalatına yönelmek zorundadır.

Arzda yaĢanan yetersizlikten dolayı, 2007 yılının son altı ayında ayçiçeği ve ürünlerinin fiyatlarında önemli artıĢlar olmuĢtur. Türkiye ayçiçeği tohumu fiyatı 280 dolar/ton’dan 510 dolar/ton’a çıkmıĢtır. Benzer Ģekilde ayçiçeği küsesi fiyatı 120 dolar/ton’dan 240 dolar/ton’a ve ayçiçeği yağı fiyatı da 660 dolar/ton’dan 995 dolar/ton’a yükselmiĢtir.

ise Ocak 2007’de 650 dolar/ton seviyelerindedir). Mart 2008’de ayçiçeği 1.140 YTL/kg (yaklaĢık 940 dolar/ton) ve ham ayçiçeği yağı ise 2.650 YTL/kg (yaklaĢık 2.185 dolar/ton) olarak gerçekleĢmiĢtir.

En büyük kooperatif konumunda olan Trakya Birlik, Kasım 2007’de üyelerinden ayçiçeğini 825 YTL/ton (yaklaĢık 680/ton) fiyattan satın alarak yaklaĢık 150 bin tonluk alım gerçekleĢtirmiĢtir. Birlik 2006 yılında ayçiçeğini 525 YTL/ton fiyattan almıĢ ve yaklaĢık 350– 400 bin tonluk alım yapmıĢ idi.

Türkiye’nin yerli ayçiçeği üretiminin az gerçekleĢmesine rağmen, ihracatçı ülkelerin yaĢadığı arz yetersizliği nedeniyle, 2007 yılında ayçiçeği ithalatı 200 bin ton civarında düĢmüĢtür. Gelen sezonda ayçiçeği yağı ve küspesinin ithalatları sırasıyla 300 bin ton ve 400 bin tonlara ulaĢarak önemli bir sıçrama yapacaktır (Çizelge 55).

Ġthalatın artacağı tahmin edilmesine rağmen, yerli tüketime yönelik ayçiçeği küspesinin toplam mevcudiyeti 100 bin tondan daha az olacaktır ve muhtemelen DDGS (mısırdan etanol, niĢasta vb. elde edilmesi sürecinde açığa çıkan mısır artığı) gibi diğer yem hammaddeleri ayçiçeği yerine ikame edilecektir.

Hava koĢullarının ve yağmurların bu sezon iyileĢmesi beklenmektedir. Kasım 2007’de Trakya Bölgesinde sel baskınları olmuĢtur. O zamandan beri yağmurlar düzenlice devam etmiĢtir. Fakat bununla beraber, Trakya Bölgesindeki çiftçiler toprağın hala yeterli nemi almamıĢ olduğunu belirtmektedirler. Trakya – Ġstanbul arasındaki tarımsal topraklarda halen 2007 yılının kuraklık etkisi gözlemlenebilmektedir. 2008 yılında ekiliĢ alanının 500 bin hektara, üretimin ise 850 bin tona çıkması beklenmektedir (Çizelge 55).

2008 yılında toplam ithalatın artarak 300 bin tona ulaĢması tahmin edilmektedir. Bulgaristan, 2007 yılında yaĢanan kuraklık zararını, ihracat amaçlı arzındaki artıĢla kapatmayı ummaktadır. Türkiye için Bulgaristan’ın lider tedarikçi olarak kalacağı tahmin edilmekte ve Rusya ve Ukrayna gibi DTÖ üyesi olmayan ülkelerden de ithalata devem edeceği beklenmektedir (FAS TU8010 Gain Report 2008).

Çizelge 55: 2006/07 – 2008/09 Türkiye Ayçiçeği Arzı ve Dağılımı (Bin Ha) - (Bin Ton)

AYÇĠÇEĞĠ (Bin Ha) (Bin Ton) Pazarlama Dönemi Paz. Dön. BaĢlangıcı 2006/2007 (Eyl 2006) 2007/2008 (Eyl 2007) 2008/2009* (Eyl 2008) Ekilen Alan 480 470 500 Başlangıç Stokları 22 15 16 Üretim 850 700 850 İthalat 450 200 300 TOPLAM ARZ 1.322 915 1.166 İhracat 0 0 0 Ezme – İşleme 1300 890 1100 Gıda Kullanımı 3 4 4

Yem, Tohum, Fire 4 5 5

TOPLAM KULLANIM 1307 899 1109

Nihai Stoklar 15 16 57

TOPLAM 1.322 915 1.166

* Tahmin

Kaynak: FAS TU8010 Gain Report 2008. Turkey Oilseeds and Products Annual 2008.

Son yıllarda, Türkiye’de sayıları gittikçe artan karma yem fabrikaları ayçiçeği küspesi üretimini gerçekleĢtirirken kabuğu küspeden ayırmamaktadır. Bu uygulama tabi olarak küspe miktarını artırmakta ancak küspenin kalitesini ve protein içeriğini düĢürmektedir. DüĢük protein içeriği nedeniyle, yerli üretim ayçiçeği küspeleri maalesef ki kanatlı hayvan yemlerinin rasyonlarına katılamamakta ve büyükbaĢ hayvan yemi rasyonlarında kullanılabilmektedir. Sonuç olarak, çiftçiler yem rasyonlarında protein açığını kapatabilmek için çok büyük miktarlarda ayçiçeği küspesine ihtiyaç duymaktadırlar. Bu yüzden de, daha sonradan uygulamada, ekstraksiyon oranını %38’den %50’ye ayarlamak zorunda kalmaktadırlar (FAS TU8010 Gain Report 2008).

Türkiye’nin ayçiçeği küspesi ithalatı, yerli üretim ve ezme-iĢlemede yaĢanan düĢüĢ nedeniyle 2008 yılında 300 bin tona düĢeceği tahmin edilmektedir. Türkiye’nin ayçiçeği küspesi kaynağı karadenize kıyısı olan ülkelerdir. Bu ülkelerin ezme-iĢleme kapasiteleri önemli oranlarda artmıĢtır (Çizelge 56).

Çizelge 56: 2006/07 – 2008/09 Türkiye Ayçiçeği Küspesi Arzı ve Dağılımı (Bin Ton) - (%)

AYÇĠÇEĞĠ KÜSPESĠ (Bin Ton) Pazarlama Dönemi Paz. Dön. BaĢlangıcı 2006/2007 (Eyl 2006) 2007/2008 (Eyl 2007) 2008/2009* (Eyl 2008) Ezme - ĠĢleme 1.211 1.090 1.100 Ekstraksiyon Oranı 0,54 0,41 0,52 Başlangıç Stokları 60 20 10 Üretim 650 450 570 İthalat 300 400 300 TOPLAM ARZ 1.010 870 880 İhracat 0 860 0 Endüstriyel Kullanım 0 860 0 Gıda Kullanımı 0 860 0

Yem, Tohum, Fire 990 860 860

TOPLAM KULLANIM 990 860 860

Nihai Stoklar 20 10 20

TOPLAM DAĞILIM 1.010 870 880

* Tahmin

Kaynak: FAS TU8010 Gain Report 2008. Turkey Oilseeds and Products Annual 2008.

Çizelge 57: 2006/07 – 2008/09 Türkiye Ayçiçeği Yağı Arzı ve Dağılımı (Bin Ton) - (%)

AYÇĠÇEĞĠ YAĞI (Bin Ton) Pazarlama Dönemi

Paz. Dön. BaĢlangıcı 2006/2007 (Eyl 2006)

2007/2008 (Eyl 2007) 2008/2009* (Eyl 2008) Ezme - ĠĢleme 1.211 890 1.100 Ekstraksiyon Oranı 0,44 0,42 0,43 Başlangıç Stokları 127 52 37 Üretim 530 370 470 İthalat 70 300 280 TOPLAM ARZ 727 722 787 İhracat 50 50 50 Endüstriyel Kullanım 5 5 12 Gıda Kullanımı 615 625 680

Yem, Tohum, Fire 5 5 5

TOPLAM KULLANIM 625 635 697

Nihai Stoklar 52 37 40

Kuraklığın yerli üretime etkisi nedeniyle 2007 yılında hızla artan ayçiçeği yağı ithalatının 2008 yılında yavaĢ yavaĢ azalacağı tahmin edilmektedir. KomĢu ülkelerdeki ezme-iĢleme kapasitesindeki artıĢ, ülke içinde ezme-iĢleme mevcudiyetini düĢürecek olup, talebi karĢılamak için daha büyük oranlarda yağ ithalatı söz konusu olacaktır (FAS TU8010 Gain Report 2008 ve Çizelge 57).