Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 11 Haziran 1930 yılında 1715 sayılı yasayla kuruldu. 1715 sayılı yasada kamu payı sınırlı tutulmuştu. Daha sonra 14 Ocak 1970 tarihinde çıkarılan 1211 sayılı ve bugün hala yürürlükte olan yasa ile kamu payı %50’ nin üzerine çıkarılmıştır Merkez Bankası bir ülkenin ulusal ödeme mekanizmasının düzgün çalışmasını sağlamak, banknot çıkarmak, ülkenin döviz rezervlerini muhafaza etmek gibi işlevlere sahiptir. Ancak son yıllarda, bankanın bu temel işlevlerine ekonomik istikrarın sağlanmasında en önemli rolü oynayan kurum olma özelliği de eklenmiştir.
Merkez Bankaları açık piyasa işlemleri, reeskont oranı, zorunlu karşılık oranı, disponibilite oranı, selektif kredi kontrolü, faiz oranı ve zorunlu döviz devir oranı gibi para politikası araçlarını kullanarak, istikrarın sağlanması için ekonomiye müdahale etmektedir. Bankaların ekonominin istikrarını sağlamak için yaptığı bu tür işlemler, bankaların bilançolarındaki net iç ve dış varlıkları arttırır veya azaltır. Merkez Bankası varlıklarındaki artışları yani bankaların ülke parası cinsinden açtıkları kredi miktarını arttırması durumunda ortaya çıkabilecek bilanço dengesizliğini gidermek için mevduat yaratmak zorunda kalır. Bu mevduatlar ticari bankalardan farklı olarak sadece bankalar ve kamu kesiminden kabul edilen mevduatlarla, “zorunlu karşılık” adı verilen ve ticari bankaların topladıkları mevduatın bir kısmını Merkez Bankalarında tutması anlamına gelen mevduatlardan oluşmaktadır.
Bankalar ticari bankaların ne kadar zorunlu karşılık ayıracağını bir oran olarak belirlerler. Zorunlu karşılık oranlarının yükseltilmesi ticari bankaları kaynaklarından daha fazla bir miktarı Merkez Bankasına vermeleri anlamına geleceğinden bu durum kredi hacmini daraltıcı ve faiz hadlerini yükseltici etki
yapacaktır. Böylece ekonomide daralma ortaya çıkacaktır. Merkez Bankalarının varlık artışlarını gidermek için zorunlu karşılık oranları dışında başvurduğu bir diğer finansman kaynağı emisyondur. Bankalar devlet adına piyasaya banknot sürerek para arzını arttırırlar ve böylece finansman ihtiyacı karşılanmış olur. Merkez Bankaları mevcut finansman ihtiyacını para basarak karşılayabileceği gibi mevduat toplamak yoluyla da karşılayabilirler. Bu durumda bankalar Merkez Bankası Parası denilen gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere göre farklılıklar gösteren çeşitli mevduatların ve emisyonun toplamından oluşan bir yükümlülük altına girmek zorundadırlar. Ülkemizde emisyon ve büyük ölçüde bankanın bankacılık kesimine olan Türk Lirası yükümlülüklerinin toplamından oluşan rezerv paraya, bankanın açık piyasa işlemleri nedeniyle bankacılık kesimine olan T.C.Merkez Bankası yükümlülüklerinin de eklenmesiyle Parasal Tabana ulaşılmakta, Parasal Tabana da kamu mevduatının ilavesiyle Merkez Bankası Parasına ulaşılmaktadır.87
Kısaca T.C.Merkez Bankası görevlerini şu şekilde özetleyebiliriz: Bankanın temel görevleri değiştirilen şekliyle 3291 sayılı kanuna atıfta bulunularak yeniden düzenlenmiştir. Nihai görev, fiyat istikrarının sağlanması ve ekonomik gelişmeye yardım etmek amacıyla;
a) Para ve kredi politikasını, kalkınma planları ve yılık programlar göz önünde bulundurularak ekonominin gereklerine göre ve fiyat istikrarını sağlayacak bir tarzda yürütmek;
b) Hükümetle birlikte milli paranın iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak; milli paranın hacim ve tedavülünü kanun doğrultusunda düzenlemek.
c) Bankalara kredi verme işlerini bu kanunda belirtilen esas ve sınırlar içinde belirtmek; para arzını ve ekonominin likiditesini düzenlemek amacıyla açık piyasa işlemleri yapmak;
d) Mevduat vade ve türleri ile müddetlerini ve bunların yürürlük zamanlarını tayin etmek; milli para ile altın ve yabancı para arasındaki kur değerini hükümetçe belirlenecek esaslar çerçevesinde tayin etmek;ilgili mevzuat ve hükümetçe alınacak
kararlar çerçevesinde altın ve döviz rezervlerini, ülkenin ekonomik menfaatlerine uygun şekilde yönetmek;
e) Hükümet içinde alınacak kararlar çerçevesinde borsada döviz ve kıymetli madenler üzerinde işlem yapmak; T.M.S.F’nu idare ve temsil etmektir.
Banka özellikle, 3291 sayılı kanuna göre, hükümetin mali ve ekonomik müşavirlik, piyasa koşullarına göre düzenleme ve ayar tutturma, mali ajanlık ve haznedarlık, fiyat istikrarının sağlanması ve düşük enflasyon hedeflemesinin tutturulabilmesi için gerekli önlemleri alıp uygulamak gibi görevlere haiz olarak faaliyetlerini sürdürmektedir.
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının yetki derecesinde yapabileceği işlemler ;
* Senet ve vesikaların reeskonta ve avansa kabulü. * Orta vadeli reeskont ve avans işlemleri.
* Reeskonta veya avansa kabul edilecek senetlerin en yüksek tutarı. * Tahvil karşılığı avans.
* Merkez ve şubeler iskonto komiteleri. * Hazineye kısa vadeli avans.
* Kamu müesseselerine kredi. * Açık piyasa işlemleri.
* Altın ve döviz alım satım işlemleri. * İkraz limitleri ve Sair işlemler.
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının yetki derecesinde yapamayacağı işlemler şu şekilde özetleyebiliriz ;
* Karşılıksız kredi veremez ve avans açamaz.
* Her ne şekilde olursa olsun, kefil olamaz ve teminat veremez (Milli Piyango için verilecek kefalet bu hükmün dışındadır.).
* Mücerret gayri menkul alımı ile ilgili senet ve vesikaları reeskonta kabul edemeyeceği gibi, bunlar üzerine avans da veremez.
* Banka, kendi ad ve hesabına hiçbir iş ve ticaret yapamayacağı gibi, başka şirket ve müesseselere de iştirak edemez. Hisse senedi satın alamaz ve bunları avansa kabul edemez. Banka, ancak Banknot Matbaası’nda bedeli karşılığında hisse senedi, tahvil, pul, kıymetli kağıt ve yabancı bono basabilir.
* Banka, kendi ihtiyacı için gerekli şube, arşiv ve lojman binaları ile banka personelinin kültür ve mesleki bilgilerini arttırmak, sosyal ihtiyaçlarını karşılamak üzere, kurs binaları, revir, dinlenme yerleri ve hizmetle ilgili sair gayrimenkuller dışında gayrimenkul iktisap edemeyeceği gibi, kendi alacağından dolayı kanuni yolardan temellük eylemek zorunda kaldığı gayri menkulleri, ihtiyacı için kullanamadığı takdirde, en çok üç yıl içinde elden çıkarmaya mecburdur.88