Kazak Türkçesinde olduğu gibi, Kuzey ağzıyla söylenen bazı türkülerde de kelimenin ön sesindeki, sonundaki ve hatta ek

görüyoruz. Ancak diğer temel ağız bölgelerinde bu ses değişmesi görülmez.

7. # b sesi yine bir Oğuz Türkçesi etkisiyle Güney ağzında sızıcılaşarak #v olurken, Kuzey ağzı ve genel olarak da Orta Yolak ağzı etkisiyle söylenen türkülerde bu ses aynen korunur(#b: #b).

Türküler, ninniler, maniler, bilmeceler, atasözleri ve deyimler; çoğunlukla ne zaman oluştukları bilinemeyen ve kuşaktan kuşağa aktarılarak yaşatılan dil ürünleridir. Bu dil ürünlerinin sosyal ve kültürel pek çok yönlerinin olmasının yanında bir de oluştukları zamana ait bazı kelimeleri ve gramerlik unsurları koruyarak geleceğe aktarma özellikleri vardır. Bir kısım söz ve yapılar, zaman içerisinde çeşitli sebeplerle günlük dilin kullanım alanından çıksa da bu yapılarda yaşamaya devam ederler (Türk, 2009: 83). Bu bölümde amacımız, Türkiye Türkçesinin ölçünlü dilinde olmamakla birlikte Kırım Tatar Türkçesinde kullanılan eski kelimeleri göstermektir. Kırım-Tatar Türkçesi için bu kelimeler, ne kadar eski de olsalar, yazı dilinde de korunan ve hala canlılığını muhafaza eden sözcüklerdir. Bu eski kelime ve gramer unsurları Türkiye Türkçesinin bazı ağızlarıyla diğer lehçe ve şivelerimizde de yaşamaktadır (Aydın “Yılmaz”, 2008). Köktürk Kitabelerinde sayu olarak geçen kelimenin, türkülerde

sayın şekliyle kullanımının devamını görüyoruz. Sayu (*sa-

“saymak” tan “her biri, herkes, hep” “yir sayu bardı (ı)ġ” (IS 9) “her yere gittin” (Gabain, 2000: 94):

“elmaz kibi elmaz parlayursın selbi kibi ah canım elmaz sallanırsın

sevgen sayın elmaz nazlanırsın” (GA)7

Karahanlı Türkçesi ve diğer tarihî şivelerde yaygın olarak kullanılan ay(ı)t- fiili, bugün Kırım-Tatar Türkçesinde kullanımını muhafaza ederken, Türkiye Türkçesinin ölçünlü dilinde yerini söyle-, de- fiiline bırakır, ancak “ayıtmak, aytmak” şekilleriyle Anadolu ağızlarında (Afyon, Aydın, Çanakkale…) yaşamaktadır:

“gökte yıldızlarnı saymaḳtan bitmez

bu ménim dertlerim aytmaḳtan bitmez” (GA)

Köktürk kitabelerinde ihtiras, iştiyak, heves, hasret, istek; kızgınlık,

hiddet anlamlarıyla karşılanan suk (Ergin, 1998: 111) kelimesi,

türemiş şekliyle suЌlan- olarak türkülerde yaşar ve kıskanmak olarak manalanır.

“soЌaЌlarda yürgende

Ќaytıp evge kelgende

oh balam dep suЌlansın anay babay ḳórgende” (OA)

Aynı mısralarda dikkati çeken bir kelime de Ќayt-(dön-) fiilidir ki, bu fiil de bugün Kırım-Tatar Türkçesi ve ağızlarında olduğu gibi diğer Çağdaş Türk lehçe ve şivelerinde (Kırgız Türkçesi, kayt-”geri dönmek”, kayta “tekrar”, kaytala- “bir işi tekrar yapmak”, kaytar- “geri döndürmek, bir işi mükerrerden yapmak” (Yudahin-Taymas, 1998: 425) de canlılığını muhafaza etmekte olan bir kelime olup, tarihî dönemlerde türevi olan şekillerde ve yakın anlamlarıyla karşılanır. Kutadgu Bilig‟te ḳay- (kaymak, caymak) ve ḳayra (tekrar) (Arat, 1979: 229-230) kelimeleri bu sözcüğün kelime ailesinin bireyleridir. Türkiye

Türkçesinde bugün kullanılmakta olan kaytar-(çevirmek,

döndürmek, geri vermek) kelimesi de bu aile içerisinde sayılabilir.

Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde karşılaşılan ve bugün de Azerbaycan Türkçesinin yazı dilinde kullanılan –ganda / -gende>

-anda/ -ende zarf-fiil eki, özellikle Türkiye Türkçesinin Doğu

Anadolu türkülerinde sık karşılaşılan bir dil birimidir. Türkülerde dikkati çeken bir başka nokta da, eş anlamlı kelimelerdir. Bunlar adeta bir tabaka oluştururcasına örnek türkülerimizde yan-yana görülmektedir: yaş-genç, Ќara-, baḫ-, baЌ-, Keç-, ót-…

“mén yaşlıġım vermez edim dünya malına” (GA)

“ah, neyleyim aşЌım méním “aЌЌan suwlar kerí Ќaytmaz

gençligimní béter yaЌtıŋ” (OA) yaşlıЌ óter kerí

Ќaytmaz” (OA)

“cerge catıp cer tırnalap “sénsíz nice taŋlar attı awzın açıp, ḳoḳke Ќarap ḳózleríme kímler baЌtı”

(OA)

cılaymeken alay” (KA)

Yırlarda, kavram olarak öne çıkan alanlarda en sık kullanılan kelimeler şunlardır:

İnsanın temel hareket ve oluşlarını gösteren fiiller: Güney: gél- (gel-, 21), kel- (gel-, 7)

Orta Yolak: kel- (gel-, 23) Kuzey: de-(de-, 11)

İnsanın duygu, düşünce ve isteklerini gösteren fiiller: Güney: sev- (22),

Orta Yolak: yan- (mecazî manada, 12), Kuzey: súy- (sev-, 7)

Varlıkların oluş ve hareketlerini gösteren fiiller: Güney: ol- (19),

Orta Yolak: ol- (26), Kuzey: pış- (piş-, 2)

Varlıkların oluşunu gösteren kelimeler:

Güney: B(b,v)ar (var, 8), yoḫ(tur) (yoktur, 8), Orta Yolak: bar (var, 3),

Kuzey: yoЌ (yok, 2)

Zaman kavramıyla ilgili kelimeler: Güney: gece (3),

Orta Yolak: ḳún (gün, 6),

Kuzey: yaz, úlen (öğlen), vaЌıt (vakit), devrân, eḳındı (ikindi) Yer ve yön kavramıyla ilgili kelimeler:

Güney: yol (34),

Kuzey: yer (4) Tabiatla ilgili kelimeler:

Güney: aġaç (ağaç, 7),

Orta Yolak: suw (su, 10), baġça (10),

Kuzey: suw (su, 4), Ќaya (kaya, 4), Ќalay (kalay, 4) Hayvanlarla ilgili kelimeler:

Güney: bülbül (3), Orta Yolak: bülbül (3), Kuzey: at (4)

Bitki, meyve, çiçek adları: Güney: gúl (gül, 6),

Orta Yolak: boġday (buğday, 11), Kuzey: gúl (gül, 2)

İnsan ömrü, karakteri ve nitelikleriyle ilgili kelimeler: 27 Güney: ḫız (kız, 15),

Orta Yolak: gúzel (güzel, 12), Kuzey: acı (hacı, 5)

Varlıkların niteliklerini gösteren kelimeler: Güney: yüksek (minare) “4”,

Orta Yolak: nafɨle (boşuna, 8), Kuzey: Ќalaylı (kalaylı (Ќazan)) “4” Ev, giyim ve yaşamayla ilgili kelimeler:

Güney: minare(4),

Orta Yolak: uluЌ (oluk, 5), Kuzey: şalaş (bir çeşit çadır, 7)

Savaş, askerlik ve devlet yönetimiyle ilgili kelimeler: Orta Yolak: sürgúnlik (sürgünlük, 4), halЌ (halk, 4), Kuzey: ḫalЌ

Yazı ve sanatla ilgili kelimeler:

Güney: kemançe (2), elif (Arapçada ilk harf, 2), Orta Yolak: Ќalem (kalem, 3),

Kuzey: Ќalem (kalem)

Manevî hayat ve ölümle ilgili kelimeler: Güney: ḫısmet (kısmet, 5),

Orta Yolak: ateş (2), mezar (2), Kuzey: acı (hacı, 5)

Renk adları:

Orta Yolak: Ќara (kara, 5), Kuzey: Ќara (siyah, 3)

Akrabalık ve yakınlık bildiren kelimeler: Güney: yâr (12),

Orta Yolak: yâr (30), Kuzey: yârem (6) Unvan:

Güney: éfendi (efendi), Orta Yolak: paşa (2), Kuzey: ependí (efendi) Meslek ve meşguliyet adları:

Güney: doḫtur (doktor, 4), Orta Yolak: nevbetçi (nöbetçi, 6), Kuzey: molla (15)

Yiyecek ve içecek adları: Güney: şarap,

Orta Yolak: yaġ (yağ, 2), Ќave (kahve, 2),

Kuzey: sarma (2), dolma (2), et (2), may (yağ, 2), Ќalaş (kalaç, 2)

Dinî ve folklorik kelimeler: Güney: maşalla (maşallah, 4), Orta yolak: maşalla (maşallah, 5),

Kuzey: toy (şenlik toplantısı, düğün, 5), acı (hacı, 5) Vücut bölümleri ve uzuv adları:

Güney: K(g, ḳ)óz (göz, 6), Orta Yolak: ḳóz (göz, 12), Kuzey: ḳóz (göz, 4) Kişi adları:

Güney: Elmaz (13), Orta Yolak: Alime (10), Kuzey: Osman (2), Sabriye (2) Sayılar:

Güney: bir (6),

Orta Yolak: bír (bir, 6), Kuzey: äkí (iki)

Lakaplar:

Orta Yolak: çerkes (asan), Kuzey: Ќırmızı biber (2)

Buna göre, incelediğimiz türkülerde, insanın temel hareket ve oluşlarını gösteren fiillerin başında Kél- fiili gelirken, insanın duygu, düşünce ve isteklerini gösteren fiillerin başında ise sev-,

súy- fiili gelir. Hem hayatımızda hem de kültürümüzde önemli

yeri olan ve birçok dil birimine malzeme olan su(suw) kelimesi de tabiatla ilgili kelimeler arasında başı çeker. Renk olarak

Ќara(kara, siyah), çiçek adı olarak gúl (gül), organ adı olarak K(g,ḳ)óz (göz) en çok rastlanan sözcükler arasındadır. Bu türküler

konu itibariyle daha çok aşk, sevgiliye hasret ve nadiren de olsa savaş, vatan sevgisi gibi konuları işlemektedir. Türkülerde bu kelimelerin daha çok geçmesi tesadüfî olamaz. Âşık veya vatansever kişi, ikinci (2.) bir şahsı veya maşuğunu “Kél!” diyerek yanına davet etmekte, “sev-” veya “súy-” fiiliyle ona veya vatana sevgisini dile getirmekte, sevgilinin yanakları renginden ve kokusundan dolayı “gúl (gül)”e, kaşları, gözleri(ḳóz, góz) de yine renginden dolayı “Ќara”ya benzetilmektedir. Aşığın bahtı genellikle “Ќara”dır.

Yırlarda üç temel ağız bölgesine göre tespit edilen alıntı kelime8 sayısı ise şöyledir:

Güney ağzı: Tekrarlar çıkarıldığında Arapça, Farsça, Rusça ve İtalyanca karışık toplam 50 alıntı kelime tespit edilmiştir.

Orta Yolak: Tekrarlar çıkarıldığında Arapça, Farsça ve Rusça karışık toplam 33 alıntı kelime tespit edilmiştir.

Kuzey ağzı: Tekrarlar çıkarıldığında Arapça ve Farsça karışık toplam 19 alıntı kelime tespit edilmiştir.

Genele bakıldığında umr Ar. İs. “ómúr” (Güney ağzı, OrtaYolak), duşmân Fr. İs. ve s. “dúşman” (Güney ağzı), duşman (Orta Yolak),