Tümdengelim

Tümdengelim, kanıt olarak sayılabilecek durumları tahmin etmek için bir model oluşturmaktır. Bu tür bir akıl yürütme kanıta ilişkin sonuçların çıkarılabileceği bir varsayıma sezgisel olarak ulaşmayı gerektirir (Chafe, 1986: 269):

(51) He or she should take longer to respond following exposure to inconsistent information than when exposed to no information at all.

‘O bayanın ya da erkeğin tutarsız bilgiye yanıt vermeleri hiçbir bilgiye maruz

kalmamaya yanıt vermelerinden daha uzun zaman alacaktır.’

(51)’deki örnekte İngilizcedeki tipik tümdengelim belirticilerinden biri olan should (-AcAk/-mAlI) kiplik yardımcı eylemi kullanılmaktadır. Bu tümcede konuşucu bir genellemeden yola çıkarak verdiği bilginin doğru olduğunu tahmin etmektedir.

İngilizcede tümdengelim belirteçlerle de kodlanabilmektedir (Chafe, 1986: 269):

(52) Adults presumably are capable of purely logical thought.

‘Yetişkinler muhtemelen katıksız mantıksal düşünceye muktedirdir.’

(52)’de İngilizcede tümdengelim işlevini belirtmede presumably (muhtemelen) belirteci yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu belirtecin sözlüksel içeriği, verilen bilginin konuşucunun varsayımına dayalı olduğunu göstermektedir (Chafe, 1986: 269).

Tümevarımda olduğu gibi farklı tümdengelim belirticileri farklı derecede güvenilirlik gösterebilmektedir (Chafe, 1986: 269):

(53) One can -at least in principle- provide the experience that is needed to bring readiness about.

‘İsteklilik yaratmak için gerekli deneyim -en azından prensipte-

sağlanabilinir.’

(54) No normal phonological rules could account for the loss of this h. ‘Hiçbir normal sesbilimsel kural bu h’nin düşmesini açıklayamaz.’

(53) ve (54)’te kullanılan can (-(y)Abil) veya could (-(y)Abil) kiplik yardımcı eylemleri olasılık ifade ettiği için (51) ve (52)’deki örneklerden daha düşük derecede güvenilirlik belirtmektedir.

Gerçekleşmemiş bir koşula dayalı olduğu varsayılan bir tür bilgi de İngilizcede would (-(y)Abil-AcAk) kiplik yardımcı eylemi ile gösterilmektedir (Chafe, 1986: 269):

(55) This claim does not address other retrieval influences that would be consistent with the obtained results.

‘Bu iddia, elde edilen sonuçlarla uyumlu olabilecek diğer erişim etkilerini kapsamamaktadır.’

Would olasılığı azaltan bir anlam taşımaktadır. Böylece, (55)’teki gibi varsayımlar kanıta ilişkin sorumluluktan kaçınmanın bir yoludur ve yazılı bilimsel metinlerde yaygın olarak kullanıldığı gözlenmektedir (Chafe, 1986: 269).

Görüldüğü gibi Chafe (1986), tanıtsallığı bilginin hem kaynağı hem de güvenilirlik derecesi olarak kabul ettiği yaklaşımıyla inanç, tümevarım, söylenti ve tümdengelim olmak üzere dört tür bilgiyi bilme biçimi saptamıştır. Kanıt, dil ve varsayımı da bu bilgilerin kaynağı olarak kabul etmektedir. Bu kavramların her biri, kendi içinde, bir güvenilirlik ölçeği üzerinde güvenilir kutupla güvenilir olmayan kutup arasında hareket edebilmektedir. Farklı güvenilirlik derecelerindeki bu kavramlar, İngilizcede eylemler, kiplik yardımcı eylemleri, sıfatlar, belirteçler ve aktarımsal dil kullanımı ile kodlanabilmektedir.

Chafe (1986)’nin çalışması tanıtsallığın ne olduğunun, kapsamının ve temel kavramlarının anlaşılması açısından bu çalışma için model oluşturmaktadır. Bir sonraki bölümde Türkçede tanıtsallık, kiplik ve zaman konusunda yapılmış olan çalışmalar yardımıyla Chafe (1986)’nin çalışmasında saptadığı tanıtlama belirticileriyle aynı işlevi yüklenebilen Türkçe dilsel yapılar belirlenecektir.

1.5. Türkçede Tanıtsallık

Şimdiye kadar tanıtsallığa ilişkin olarak sunulan bilgiler ışığında Türkçedeki tanıtlama belirticilerinin işlevleri aşağıda sunulan bölümlerdeki gibi sınıflandırılıp örneklendirilebilir.

1.5.1. Farklı Güvenirlik Dereceleri Gösteren Tanıtlama Belirticileri

Türkçede farklı güvenilirlik dereceleri gösteren kiplik belirteçleri, kiplik sonekleri, eylem öbekleri ve kiplik sıfatları bulunmaktadır.

Kiplik belirteçlerine kesinlikle/mutlaka, asla, hiç, hep / her zaman / daima, büyük ihtimalle / büyük olasılıkla, belki örnek verilebilir (Ruhi, Zeyrek ve Osam, 1997; 108):

(56) Kesinlikle okula gitmiş. (57) Mutlaka okula gitmiştir.

(56) ve (57)’deki kesinlikle ve mutlaka en yüksek güvenilirlik derecesi gösteren, yaygın kiplik belirteçleri arasında yer almaktadır. Büyük ihtimalle/büyük olasılıkla belirteç öbekleri ise daha düşük bir güvenilirlik derecesini göstermektedir:

(58) Büyük olasılıkla rapor bugün tamamlanır.

(58)’deki büyük olasılıkla belirteç öbeği ‘olasılık’ ifade ettiği için tam bir kesinlik derecesi taşımamaktadır.

En düşük güvenilirlik derecesini ise, belki kiplik belirteci göstermektedir (Ruhi, Zeyrek ve Osam, 1997: 108) :

(59)’da ifade edilen durum yalnızca sezgisel bir fikir yürütmeye dayalı olduğu için yüksek güvenilirlik taşımamaktadır.

Türkçede kiplik soneklerinin de farklı güvenilirlik derecelerini gösterebildiğinden söz etmiştik. Bunlardan bazıları –DIr, -DI, -Iyor, -(y)Abİl+Ir sonekleridir. Bunlardan –DIr, -DI, -Iyor yüksek derecede güvenilirlik kodlayabilmektedir. Örneğin, -DIr kullanıldığı tümcelere güçlü bir kesinlik, açıklık ve belirgin olma niteliği kazandırmaktadır (Tura Sansa, 1986: 145):

(60) Bella Bartok tanınmış bir Macar bestecisidir. (61) Genel olarak dikkatli bir şoförsündür.

(62) Evine bağlı kocaların tipik bir örneğiyimdir.

(60), (61) ve (62)’deki tümcelerde konuşucu, -DIr soneki kullanarak ileri sürdüğü fikri kesinleştirmektedir, fakat verdiği bilgiye ilişkin olarak kişisel tutumunu yansıttığı için bu, konuşucunun, verdiği bilgiden ne derece emin olduğunu yansıtmakta; ancak bilginin mutlaka doğru olduğunu göstermemektedir. -DI kiplik soneki de Türkçede kesin geçmiş zamanı göstermektedir (Gencan, 2001: 304):

(63) Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı...

(63)’te konuşucu, tanık olduğu bir olayı anlattığı için kanıta dayalı bilgi sunmaktadır. Kanıta dayalı bilginin inandırıcılığının, dolayısıyla güvenilirliğinin her zaman yüksek olduğu düşünülmektedir. -Iyor kiplik soneki de duyusal kanıta dayandığı için yüksek derecede güvenilirlik göstermektedir (Gencan, 2001: 307):

(64) Kar yağıyor. Çocuklar kartopu oynuyorlar.

(64)’teki tümcede konuşucu, konuşma anında tanık olduğu bir olayı anlattığı için (63)’e benzer bir durum söz konusudur. Bilgi yine ilk elden alındığı için yüksek güvenilirlik derecesi olduğu kabul edilmektedir.

Bir başka kiplik soneki olan -(y)Abil+Ir gelecekle ilgili öngörüleri kodladığı için güvenilirlik derecesi daha düşüktür (Güven, 2001: 80):

(65) Sınavda üçüncü konudan soru çıkabilir.

(65)’teki örnekte henüz meydana gelmemiş bir olaya ilişkin tahminde bulunulmaktadır. Tahmine dayalı bilgi geçerli bir kanıt gösterilmediği takdirde yüksek güvenilirlik ifade edememektedir.

Emin ol-, (gibi) görün-, san-, düşün-, tahmin et-, zannet- ve varsay- gibi bazı eylemler de sözlüksel içerikleri nedeniyle farklı derecelerde güvenilirlik göstermektedir:

(66) Bizi kimsenin görmediğine eminim. (67) Bizi kimsenin görmediğini zannediyorum.

(66) ve (67)’de kullanılan emin ol- kesinlik ifade ettiği için yüksek güvenilirliğe, zannet- ise daha düşük güvenilirliğe sahiptir.

Görüldüğü gibi, Türkçede verilen bilginin güvenilirliği çeşitli kiplik belirteçleri, kiplik sonekleri, eylem öbekleri ve kiplik sıfatları ile sağlanabilmektedir. Bu yapıların her biri kendi içlerinde farklı güvenilirlik derecelerini belirtebilmektedirler.

Edinilen bilgilerin kaynakları ve ediniliş biçimleri de farklı derecelerde güvenilirliğe sahip olabilmektedir. Bunlardan ‘inanç’, düşük güvenilirliğe sahip olduğu düşünülen bilgiyi bilme biçimlerinden biridir (Chafe, 1986: 266).