Tükenmişlik çalışanları, örgütleri ve aileleri olumsuz etkileyen ve ortaya çıkması istenmeyen bir sendromdur. Bu sebeple hem bireysel olarak hem de kurumsal olarak tükenmişlik sendromu ile mücadele edilmesi gerekmektedir. Tükenmişlik ile en etkili mücadele yöntemi bu sendrom ortaya çıkmadan önce gerekli önlemleri almaktır. Çalışanların tükenmişlik duygusu yaşamamaları için hem bireysel hem de örgütsel olarak tükenmişliğe sebep olabilecek faktörlerin belirlenmesi ve önlem alınması sayesinde insanlar tükenmişlik duygusu yaşamayacaklardır. Eğer bu önlemler alınmadıysa ve birey tükenmişlik yaşamaya başlamışsa hızlı bir şekilde tükenmişliği ortadan kaldırmak için yine bireysel ve örgütsel olarak mücadele edilmesi gerekmektedir (Maslach vd., 2001).
Tükenmişlik sendromu ile mücadele edebilmek ve üstesinden gelebilmek için iki tür yöntem uygulanmalıdır. Bunlar bireysel mücadele ve örgütsel mücadeledir. Yapılan araştırmalar sonucu iki yöntemin aynı anda kullanılması daha etkin sonuç vermektedir. Bir başka deyişle tükenmişlikle mücadele aynı anda hem bireysel hem de örgütsel olarak uygulanmalıdır. Sadece bireysel mücadele edilirse bunun sonucunda tükenmişliğin sadece bireysel sebeplerle ortaya çıktığı gibi bir durum algılanabilir (Pines ve Aronson, 1988; Ardıç ve Polatcı, 2008).
1.7.1 Tükenmişlikle Bireysel Mücadele
Tükenmişlik yalnızca bir kişinin üstesinden gelebileceğinden daha ciddi bir problemdir. Fakat bu, bireyin tükenmişlik sendromuna yenilip pes etmesi ve bu sendromu yenebilmek için hiçbir şey yapmaması anlamı taşımamaktadır (Sürgevil, 2006: 98-99). Maslach ve Leiter (1997) tükenmişlik için, “işle bütünleşmede yaşanan erozyon” tanımını kullanmışlardır. İşle bütünleşme kavramı tükenmişliği önleme çalışmaları ya da tükenmişlikle mücadele etme yöntemlerini içine alan bir yöntem olarak ortaya konulmuştur. Bu modele göre işle bütünleşme, tükenmişliğin tam karşıtı olarak kullanılmaktadır. Alt boyutlar açısından da her bir tükenmişlik alt boyutunun karşıtı olarak bir işle bütünleşme alt boyutu bulunmaktadır.
Ardıç ve Polatcı (2008) yapmış oldukları çalışmada tükenmişlik ile mücadele için bireysel düzeyde stratejileri aşağıdaki şekilde sıralamışlardır.
Tablo 5: Tükenmişlikle Bireysel Mücadele Stratejileri Bireyin tükenmişlik hakkında bilgi
sahibi olması
Bireyin işe başlamadan önce işin zorlukları ve riskleri ile ilgili bilgileri öğrenmesi
Bireyin kendini iyi tanıması ve ihtiyaçlarını belirlemesi
Bireyin zaman yönetimi konusunda bilgi sahibi olması,
Bireyin işi ile ilgili gerçekçi beklenti ve hedefler belirlemesi
Tatile çıkması,
Bireyin kişisel gelişim ve danışmanlık gruplarına katılması
Bireyin işinde ve özel hayatındaki monotonluğu azaltması
Bireyin gevşeme tekniklerini öğrenmesi, müzik dinlemesi, spor yapması
Huzurlu bir yaşam tarzı belirlemesi
Bireyin insan olarak sınırlılıklarını bilmesi ve kabullenmesi
İşe ara vermesi veya iş değişikliği yapması
Bireyin hobi sahibi olması Kendisini stresle başa çıkma konusunda geliştirmesi
Kaynak: Ardıç, K. ve Polatcı, S., 2008: 92.
Yukarıda belirtilen mücadele yöntemleri ile birlikte tükenmişlik belirtilerinin farkına varan birey, bu durumu göz ardı etmek yerine yakınlarından, yöneticilerden yardım istemeli ve eğer gerekliyse profesyonel olarak psikolojik destek almalı, işi gereği etkileşimde bulunduğu insanların sorunlarını içselleştirmemeli, iş ve aile hayatında bazı konularda, suçluluk hissetmeden “hayır” diyebilmelidir. Birey çalışma arkadaşları ile birliktelik ruhu yaratmak için onlarla daha çok vakit geçirmeye çaba göstermelidir. Stresli durumlardan kurtulmaya çalışırken, bireysel olarak diyalog kurarak kendi durumunu değerlendirmeli, kendisine olumlu ve mantıklı şeyler telkin etmelidir. Fiziksel ve psikolojik olarak sağlıklı olmak için kendisine daha iyi bakmalı, hayatında nükteye, mizaha yer verebilmelidir. (Çelebi, 2013: 31-34).
1.7.2 Tükenmişlikle Örgütsel Mücadele
Tükenmişlikle sadece bireysel olarak mücadele etmek yeterince etkin olmamaktadır. Bireyler ne kadar kendileri tükenmişlikle mücadele ederlerse etsinler
çeşitli örgütsel faktörlerden dolayı tükenmişlik yaşama ihtimali yine de bulunmaktadır. Bu sebeple tükenmişlikle örgütsel düzeyde de mücadele edilmesi gerekmektedir. Bireysel mücadelenin yanında örgütsel mücadele de olduğunda tükenmişlikle baş etmek daha kolay olmaktadır. Örgütsel mücadele adeta bireysel mücadelenin tamamlayıcısı konumundadır.
Örgütler tükenmişlik ile başa çıkma konusunda mücadele ettiklerinde hem daha kalıcı etki yaratmakta hem de tükenmişlik mücadelesinin olması gereken bir unsur olduğu düşüncesini tüm örgüt içinde pekiştirmektedir. Tükenmişlikle başa çıkmak için yapılması gereken örgütsel mücadele yöntemleri literatürde fazlasıyla bulunmaktadır.
Ardıç ve Polatcı (2008) yapmış oldukları çalışmada tükenmişlik ile mücadele için örgütsel düzeyde stratejileri aşağıdaki şekilde sıralamışlardır.
Tablo 6: Tükenmişlikle Örgütsel Mücadele Stratejileri Karar vermede serbestlik imkânlarını ve
kararlara katılımı artırmak,
Yetki ve sorumluluk dengesini kurmak,
Adaletli bir ödül sistemi oluşturmak Eşit iş yükü dağılımını sağlamak Yardımcı personel ve ek donanım
olanakları bulundurmak
Örgütsel değişimi gerçekleştirmek Takım çalışmalarını desteklmek Açık ve net belirlenmiş görev tanımları
oluşturmak Örgütsel bağlılığı sağlama çalışmaları
yapmak
Çatışmaları yönetebilmek için sistem oluşturmak
Kişisel gelişim ve dinlenmeye önem vermek
Etkin bir örgüt içi iletişim sağlamak Bireylere yeni görevler vermek Sık sık pozitif feedback vermek Çalışma sürelerini kısaltmak Tepe yönetimin desteğini sağlamak Eğitim ve danışmanlık hizmetlerini
sunmak
Dinlenme molaları ve öğle yemeği için rahat ortam oluşturmak
Terfi politikası oluşturmak Etkinlik ve tatil imkanlarını arttırmak
Kaynak: Ardıç, K. ve Polatcı, S., 2008: 96.
Tükenmişlikle örgütsel düzeyde mücadele etmek aslında örgütlenme aşamasında dikkatle üzerinde durulması gereken birçok unsur içermektedir. Yöneticiler örgütlenme aşamasında almış oldukları kararlar ve yapmış oldukları
seçimler sebebiyle tükenmişlik yaşanmasına sebep olabilmekte veya daha en baştan tükenmişlik yaşanmaması için önlemler alabilmektedirler. Organizasyonun oluşturulma aşamasında yukarıda sayılan unsurları göz önüne alarak hareket edilmesi, o örgütte tükenmişlik ile mücadeleye ilk andan itibaren başlandığını gösterecektir. Örgütlenme aşamasında yapılan yanlışlıklar sebebiyle çalışanlarda ortaya çıkan tükenmişlik duygusunu önlemek için, yapılan organizasyonel hatalar gözden geçirilerek düzeltilmelidir.