TükenmiĢlik olgusunu niteleyen beĢ ortak unsur Ģöyle sıralanabilir: 1) TükenmiĢlikte, zihinsel ya da duygusal tükenme, yorgunluk ve depresyon ağırlıklı belirtiler mevcuttur, 2) DavranıĢsal ve zihinsel belirtiler, fiziksel belirtilere göre daha önemlidir, 3) TükenmiĢlik belirtileri iĢ ile ilgilidir, 4) Bu belirtiler, kiĢinin önceden bir rahatsızlığı yoksa normal kiĢilerde görülebilir, 5) Olumsuz tutum ve davranıĢlardan dolayı, iĢ performansı ve etkinliği azalmaktadır. Bu öğelerin çoğu iĢle ilgili sinir zayıflığını temsil etmektedir (Maslach, Schaufeli ve Leiter, 2001: 404).
TükenmiĢlik, iĢteki stres etkeni olan kiĢilerarası durumlara yanıt olarak ortaya çıkan, insanlarla aĢırı bir irtibat sonucunda onlara karĢı olan tutum ve davranıĢlardaki değiĢikliği ifade etmektedir. Daha spesifik olarak tükenmiĢlik; duygusal tükenme (emotional exhaustion), duyarsızlaĢma (depersonalization) ve düĢük kiĢisel baĢarı hissi (reduced sense of personal accomplishment) ifade eden bir sendrom olarak, kendi görevleri sebebiyle insanlarla temasta olan kiĢilerde meydana gelebilmektedir (Leiter ve Maslach, 1988: 297).
TükenmiĢlik, duygusal tükenme (emotional exhaustion), düĢük kiĢisel baĢarı
hissi (sense of reduced personal accomplishment) ve duyarsızlaĢma
(depersonalization) ya da sinizmden (cynicism) oluĢan bir sendrom olarak görülmektedir. TükenmiĢliğe neden olan faktörler olarak; kurumsal organizasyonla, iĢle ve çalıĢan toplulukla ilgili faktörler, örgütteki amaçların sürekliliği ve iĢin yapılıĢı ile alakalı olarak ödül ve ceza ile ilgili faktörler görülebilir (Tuuli ve Karisalmi, 1999: 441-442). Duygusal tükenme ve duyarsızlaĢmanın yüksek seviyelerde olması ile düĢük kiĢisel baĢarı hissi, tükenmiĢliğin göstergesidir (Rijk vd., 1998: 4).
TükenmiĢlik, iĢteki kiĢilerarası stres etkenlerine ve kronikleĢen duygulara bir yanıt olarak ortaya çıkan devamlı bir haldir. TükenmiĢlik, üç boyutlu olarak ifade edilebilir. Bu boyutlar, yüksek tükenme (exhaustion), yüksek sinizm ve düĢük performans olarak açıklanabilir. TükenmiĢlikle ilgili olan çoğu sonuç, iĢ performansı ve sağlıkla ilgilidir. TükenmiĢlik özellikle, devamsızlık, iĢten ayrılma niyeti, iĢgücü
devri, örgütsel bağlılık düzeyi ve iĢ tatmini ile iliĢkilidir (Lee ve Cummings, 2008: 48).
ġiddetli ve kronik stres, tükenmiĢliğe yol açmaktadır. TükenmiĢlik; sinizm, tükenme (exhaustion) ve etkinliğin azalmasını kapsayan psikolojik bir sendromdur. TükenmiĢliğin iĢgörenler, örgütler ve müĢteriler üzerinde olumsuz etkisi bulunmaktadır. TükenmiĢlik, iĢ özelliklerinin olumsuz algılamasının düzeyinin yüksek olması, zorlayıcı ve aĢırı çalıĢma, devamsızlık, iĢgücü devri, uykusuzluk, depresyon, evlilikle ve aile ile ilgili problemlerle iliĢkili olan bir konudur. Buna ilave olarak tükenmiĢlik, iĢ performansı ve iĢ moralinin düĢük düzeylerde olmasıyla iliĢkilidir (Childs ve Stoeber, 2010: 270).
TükenmiĢlik, diğer problemlerle bağlantılı olan bir sürecin akıbetinde meydana gelen, stres ve depresyon gibi süreklilik gösteren bir durum olarak değerlendirilmektedir (Niehouse, 1984: 81). TükenmiĢlik, bir psikolojik gerginlik Ģeklidir. TükenmiĢlik, iĢ performansında azalma, iĢ tatminsizliği, örgütsel bağlılığın düĢük seviyelerde olması ve devamsızlığın artması gibi arzu edilmeyen sonuçlara yol açar. Daha önemlisi, tükenmiĢlik iĢten ayrılma niyetinin kritik bir belirleyicisidir (Babakus, Yavas ve Ashill, 2011: 18).
TükenmiĢlikle ilgili 1990‟lı yılların baĢındaki araĢtırmalar bu konunun insani hizmetler ve eğitim ortamlarının dıĢında da var olduğunu ortaya çıkarmıĢlardır. TükenmiĢlik, iĢ performansı, iĢi bırakma, devamsızlık ve iĢten ayrılma niyetiyle bağlantılıdır. TükenmiĢlik, iĢyerinde düĢük verimliliğe ve düĢük etkinliğe yol açabilmektedir (Hetland, Sandal ve Johnsen, 2007: 59). TükenmiĢlik, iĢteki uzun süreli strese bir yanıt olarak ortaya çıkan ciddi bir psikolojik ve fiziksel sendromdur. AraĢtırmacılar tükenmiĢliğin, hem örgütlere hem de kiĢilere büyük maliyetler getirdiğini göstermiĢlerdir. Bu durumun sebebi ise, tükenmiĢliğin iĢgörenlerin iĢ tutumlarını negatif olarak etkilemesi, arzu edilmeyen davranıĢlara yol açması, iĢe bağlılığı azaltması, görev performansını azaltması ve iĢten ayrılma niyetini arttırmasıdır (Chiu ve Tsai, 2006: 517).
TükenmiĢlik, iĢteki kronikleĢen sürekli bir durumu ifade etmekte ve hayat için ciddi bir kriz oluĢturabilmektedir. TükenmiĢlik, enerji kaybıdır. Böyle bir
durumda sürekli bir bunalmıĢlık, stresli olma ve bitkinlik hali vardır. TükenmiĢlik hevesin kaybolmasıdır. BaĢlangıçtaki tutku yavaĢ yavaĢ kaybolur ve yerini olumsuz bir sinizme bırakır. TükenmiĢlik, itimat kaybıdır. ĠĢe aktif bağlılık ve enerji olmadan bunu devam ettirme için bir sebep bulmak zordur (Leiter ve Maslach, 2005: 2-3).
Yöneticiler, takım liderleri ve insanlarla yüzyüze çalıĢanlar tükenmiĢlik konusunda yüksek risk altında kiĢiler olarak görülmektedir. TükenmiĢlik, keyifsiz bir ruh halini yansıtan bir iĢ depresyonu olarak ifade edilebilir. Herhangi bir meslekteki herhangi bir kiĢi herhangi bir düzeyde tükenmiĢliğin bir kurbanı olabilir. TükenmiĢlik, motivasyonu azaltmakta ve çalıĢmayı manasız bir angarya olarak görmeye yol açarak hevesi yok etmektedir (Potter, 2005: 9-10).
TükenmiĢlik, iĢgörenlerin uzun süre strese maruz kaldığında geliĢen olağan bir durum olarak yavaĢ yavaĢ ilerleyen bir olgudur. Sassali tarafından 1979 yılında yapılan tanıma göre tükenmiĢlik, kiĢisel arzuların sürekli olarak engellenmesinden dolayı, iĢgörenin enerjisinin tükendiği bir durumu ifade etmektedir. TükenmiĢlik, fiziksel, duygusal ve zihinsel enerjinin tükenmesine yol açmaktadır. Bu nedenle de, baĢarı duygusu eksikliği, iĢ performansının kötüleĢmesi, belirlenmiĢ amaçları önemsememe veya kiĢilikdıĢı davranıĢlara yöneltmektedir (Jung, Yoon ve Kim, 2011: 3). TükenmiĢlik; tükenme (zihinsel enerjiyi tüketmek), sinizm (iĢe karĢı oluĢan negatif bir tutum) ve mesleki etkinliğin azalması (kiĢinin iĢ sorumluluklarını yerine getirirken artık etkili olamayacağına yönelik inancı) ile karakterize edilen bir durumdur (Langelaan vd., 2006: 522).
TükenmiĢliğin katlanılması en zor maliyeti, iĢinde en baĢarılı olan ve en parlak kiĢilerin kaybedilmesi durumudur. TükenmiĢlik, motivasyonu yüksek olan ve kendisini iĢe adamıĢ olan kiĢilerin, iĢe yönelik heves ve Ģevklerini kaybetmeleri ile baĢlayan bir sürecin sonucu olarak ifade edilebilir (Sürgevil, 2006: 5). TükenmiĢlik, stresin bir sonucu olarak ortaya çıkmakta ve hem kiĢileri hem de örgütleri açık bir Ģekilde etkilemekte olan bir durumdur. TükenmiĢlik, eĢzamanlı olarak ortaya çıkan fazla baskı ve az tatmin yaĢamayla geliĢen genel bir tükenme hissi olarak ifade edilebilir (Griffin ve Moorhead, 2012: 189).
TükenmiĢlik, sürekli iĢ baskısından kaynaklanan kronik bir duygusal bitkinlik durumudur. TükenmiĢlik, yıkıcı stresin özel bir halidir ve çoğunlukla doğrudan strese iĢaret etmek için de kullanılabilen bir unsurdur. TükenmiĢlik, iĢle ilgili bir stres çeĢiti olduğundan genellikle yüksek düzeyde kiĢisel etkileĢim içinde bulunan ya da baĢka kiĢilere yardım etmeyi gerektiren iĢlerdeki çalıĢanlarda daha çok görülür. TükenmiĢlik yaĢayan kiĢiler, genel olarak iĢlerine çok fazla duygusal katkı yapmak durumundaki bireylerdir. Bu tip kiĢiler kendilerine genellikle çok yüksek standartlar belirleyen özelliktedir (Can, 2006: 240).
TükenmiĢliğin hem örgütler hem de bireyler üzerinde olumsuz sonuçlara yol açabileceği çeĢitli araĢtırmalarla ortaya konulmuĢtur. TükenmiĢlik, sağlık sorunları, depresyon, düĢük verimlilik ve devamsızlık ile iliĢkili olan bir kavram olarak değerlendirilmektedir. TükenmiĢlik, çok boyutlu bir olgu olarak kabul edildiğinden, etkili önleme stratejileri tasarlamak için bu durumun temelinde yatan süreci tam olarak anlamak çok önemli bir önkoĢuldur (Dierendonck, Schaufeli ve Buunk, 2001: 41).
TükenmiĢlik, psikolojik, fiziksel ve zihinsel bir tükenme durumudur. TükenmiĢlik, stresin psikolojik sonuçlarından biri olarak değerlendirilebilir. TükenmiĢlik, özellikle yardım eden, koruyan ve baĢka kiĢilerin bakımından sorumlu olan çalıĢanlarda oluĢabilir. HemĢireler, doktorlar, öğretmenler, avukatlar, sosyal çalıĢmacılar ve polis memurları gibi kiĢiler, iĢlerinin doğası nedeniyle artan tükenmiĢlik riski ile karĢı karĢıya kalabilirler (George ve Jones, 2012: 249).
Cardinell tarafından 1981 yılında tükenmiĢlik geniĢ bir açıdan ele alınmaya çalıĢılmıĢ ve kiĢinin yaĢamında ortaya çıkan ciddi bir rahatsızlık belirtisi ve bir anlamda orta yaĢ krizi olarak ifade edilmiĢtir. Bu kapsamda, gerçekleĢtirilen birçok araĢtırmanın, çoğu kiĢinin otuz beĢ ile elli yaĢlar arasında yaĢamak durumunda olduğu kariyer ve statü elde etme isteği baĢta olmak üzere, sosyal içerikli bazı sorunları nedeniyle bunalım yaĢadığını ortaya koyduğunu belirtmiĢtir (Izgar, 2003: 2).
TükenmiĢlik, önemli bir konu olarak dikkat çekmektedir. TükenmiĢlik, birçok meslekte görülmesi muhtemel bir durumdur. TükenmiĢlik sendromu; sosyal
çalıĢmacılar, öğretmenler, iĢletme yöneticileri, diĢ hekimleri, polisler, büyük mağaza yöneticileri, psikoterapistler, avukatlar, hemĢireler gibi mesleklerde görülen bir durumdur (Gillespie, 1987: 3). TükenmiĢlik, günümüz çalıĢanlarında tehlikeli düzeylerde oluĢabilen bir durum olarak öne çıkmaktadır. Bu durumda, hem beyaz yakalı hem de mavi yakalı çalıĢanlar kendini, stres altında olan, güvensiz, yanlıĢ anlaĢılan, küçümsenen ve iĢyerine yabancılaĢan bir seviyede hissedebilmektedir (Leiter ve Maslach, 2001: 48).
TükenmiĢlik, insanların çalıĢtıkları iĢle bağlantılı olarak sıklıkla ortaya çıkabilen bir sinizm ve duygusal tükenme sendromudur. TükenmiĢlik sendromunun en önemli yönü, duygusal tükenme hissinin artmasıdır. KiĢilerin duygusal kaynaklarını tüketmesi, onların psikolojik açıdan uzun dönemli olarak iĢe kendilerini veremeyebileceklerini hissetmelerine neden olabilir. Diğer olumsuz olarak geliĢen durum ise sinizm ile ilgili tutumlar ve hisler olarak ifade edilebilir (Maslach ve Jackson, 1981: 99). TükenmiĢlik, iĢgörenlerin iĢten zihnen uzaklaĢması, ayrılma niyeti geliĢtirmesi ve sonuç olarak da iĢten ayrılmasına yol açan çok önemli biliĢsel ve duygusal bir durumdur. TükenmiĢlik, yoğun kiĢilerarası iliĢkiler gerektiren insani hizmetlerde çalıĢanlarda baĢlangıçta fark edilen bir durumdur. Fakat yapılan araĢtırmalar tükenmiĢlik sendromunun hemen hemen her meslek için geçerli olduğunu göstermiĢtir (Moneta, 2011: 274).
Günümüzde tükenmiĢlik ciddi bir problem olarak kabul edilmektedir. TükenmiĢlik sendromundan muzdarip kiĢilerin, yaĢam kalitesi azalmakta ve aile hayatı ile çalıĢma hayatı olumsuz bir Ģekilde etkilenebilmektedir. TükenmiĢlik, öncelikle yardım ile ilgili olan mesleklerde öne çıkan ve özellikle de sosyal çalıĢmacılar, hemĢireler ve öğretmenler de oluĢabilen bir durumdur (Hellesoy, Gronhaug ve Kvitastein, 2000: 233-234). TükenmiĢlik, genellikle insani hizmet mesleklerinde çalıĢanlar arasında negatif sosyalizasyon sonucunda oluĢan bir durumdur. TükenmiĢlik, bazı belirtilerin eĢlik ettiği bir durum olarak görülmektedir. Bu belirtiler, karamsar ruh hali, meslekten ayrılma niyeti ve iĢteki performans düzeyinin kalitesinin engellenmesi olarak sıralanabilir (Gustavsson, Hallsten ve Rudman, 2010: 864).
KiĢilerarası isteklerin mevcut olduğu, insan odaklı olarak karakterize edilen sağlık hizmetleri, insani hizmetler ve eğitim gibi mesleklerde tükenmiĢlik oluĢabilir. TükenmiĢlik, çeĢitli meslekler için önemli bir mesleki tehlike oluĢturabilecek olan bir durumdur. TükenmiĢlik, düĢük iĢ performansı, devamsızlık ve sağlığın bozulması gibi durumlarla bağlantılıdır. TükenmiĢlik olgusunun ölçülmesi ve tespit edilmesi tarihsel olarak yakın zamanlara dayandırılabilmektedir (Jenkins ve Maslach, 1994: 103). TükenmiĢlik kavramı kapsamı itibarıyla duygusal tükenme temelli, duyarsızlaĢma ve düĢük kiĢisel baĢarının eĢlik ettiği bir sendrom olarak ifade edilebilir.
3.3. TükenmiĢlik Ġle Bağlantılı Konular