Toprak ve Tarım Reformu Yasası 1978 yılında yürürlükten kaldırılmıştır. Daha sonra 01.12.1984 tarihinde 3083 sayılı “Sulama Alanlarında Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Yasası” yürürlüğe girmiştir. Artık “Toprak Reformu” ismi yasada yer almamıştır. Yasa’nın amacı 1. maddesinde şöyle açıklanmıştır:
a. Toprağın verimli şekilde işletilmesini, işletilmesinin korunmasını, birim alandan azami ekonomik verimin alınmasını, tarım üretiminin sürekli olarak artırılmasını, değerlendirilmesini ve buralarda istihdam imkanlarının artırılmasını,
b. Yeterli toprağı bulunmayan ve topraksız çiftçilerin zirai aile işletmeleri kurabilmeleri için Devletin mülkiyetinde bulunan topraklarla topraklandırılmalarını, desteklemelerini, eğitilmelerini,
c. Ekonomik üretime imkan vermeyecek şekilde parçalanan tarım topraklarının gerektiğinde ve imkanlar ölçüsünde genişletilmesi suretiyle de toplulaştırılmasını, tarım arazisinin ailenin geçimini sağlamaya ve aile iş gücünü değerlendirmeye yeterli olmayacak derecede parçalanmasını ve küçülmesini önlemeyi,
d. Yeni yerleşme yerleri kurmayı, mevcut yerleşme yerlerine eklemeler yapmayı,
e. Zorunluluk halinde tarım arazisinin diğer amaçlara tahsisini düzenlemeyi,
f. Dağıtılmayan tarım arazisinin değerlendirilme şeklini belirlemeyi,
g. Bakanlar kurulunca gerekli görülen diğer bölgelerde taşınmazların Milli Güvenlik nedeniyle mülkiyet ve tasarruf şekillerinde ve yerleşme yerlerinde düzenlemeler yapmayı sağlamaktır.
Yasa’nın uygulanma alanı, ilgili bakanlığın önerisi ve Bakanlar Kurulu’nun kararı ile belirlenmektedir.
“Sulama Alanlarında Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Kanunu” biçimsel olarak toprak reformunu da içermektedir. Bu yasa aynı zamanda, saptanan normdan daha fazla toprağa sahip olan büyük toprak sahiplerinin arazilerinin kamulaştırılmasını ve yeterli toprağı bulunmayan ve topraksız çiftçilerin topraklandırılmalarını ön görmektedir. Bu amaçla kamulaştırmaya konu olan taşınmazlar, bağ, bahçe ve ağaçlık arazi ve örnek işletmeler hariç, gerçek kişilerle özel hukuk tüzel kişilerine ait tarım topraklarından o bölge için saptanan dağıtım normunun on katını aşan bölümü ile varsa üzerindeki tarımsal yapı ve tesislerdir (3083 sayılı kanun madde 5)
5.5.1 Dağıtılacak toprak miktarı ve sahibine bırakılacak toprak miktarı
Dağıtılacak toprakla ilgili olarak “dağıtım normu” na ilişkin kurallar yönetmelikle verilmiştir. Genel Müdürlük ilgili kamu kuruluşlarından sağlayacağı bilgilerden yararlanarak, sulu ve kuru ortamlarda geriye doğru dört yıllık ekiliş ortalamalarını alarak, ortalama ekiliş oranlarını saptamaktadır. Saptanan ortalama ekiliş oranlarından, bu işletmelerin bir dönümüne karşılık gelen ortalama tarımsal işletme gelirleri bulunur. Tarımsal işletme geliri, brüt gelirden işçilik ve arazi borç taksitleri hariç üretim için gerekli diğer masraflar çıktıktan sonra kalan miktardır
(Çevik 1991). Kanuna göre, yeterli toprağı bulunmayan veya hiç toprağı olmayan çiftçilere verilecek toprak büyüklüğü, iklim ve toprak özellikleri ile bölge için öngörülen tarımsal işletme tipleri de göz önünde bulundurularak, 1984 yılı toptan eşya fiyatları endeksine göre yıllık tarımsal işletme geliri 1 milyon lirayı (2006 yılı için 7 700 YTL) sağlayan büyüklük olarak kabul edilmiştir.
“Sahibine Bırakılacak Arazi” ise bağ, bahçe ve ağaçlık arazi ve örnek işletmeler hariç dağıtılacak ‘Toprak Normlarının’ 10 katıdır (3083 sayılı kanun madde 5)
5.5.2 Uygulayıcı kurum
Tarım Reformu Genel Müdürlüğü (1985- )
3083 sayılı “Sulama Alanlarında Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Kanunu“ 1 Aralık 1984 tarih ve 18592 Sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kanunun amaçlarını gerçekleştirmek üzere de 05.03.1985 tarih ve 18685 Sayılı resmi gazetede yayınlanan 3155 Sayılı Tarım Reformu Genel Müdürlüğünün Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun’la “Tarım Reformu Genel Müdürlüğü” kurulmuştur.
Tarım Reformu Genel Müdürlüğü (TRGM), 3083 Sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanunu uyarınca, Bakanlar Kurulu Kararı ile uygulama alanı ilan edilen yerlerde, kanunun 1. maddesinde belirtilen hükümler çerçevesinde faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu hükümleri iki temel bölümde değerlendirmek mümkündür. Birinci bölümde kamulaştırma, arazi dağıtımı, arazi toplulaştırması, arazi kiralaması gibi mülkiyetle ilgili düzenlemeler yapmak, ikinci bölümde ise toprağın verimli şekilde işletilmesi, işletilmesinin korunması, tarımsal üretimin artırılması, tarımda istihdam olanaklarının geliştirilmesi, çiftçilerin desteklenmesi ve eğitilmesi, yerleşim yerlerinin düzenlenmesi gibi iktisadi verimlilik ilkeleri yer almaktadır. Genel olarak Tarım Reformu Genel Müdürlüğü toprak reformu çalışmalarını ayrı başkanlıklarda farklı aşamalarda bütünleşik olarak
yürütmektedir. Bu nedenle bu tarihten itibaren toprak reformu ile ilgili çalışmaları TRGM yürütmüştür.
5.5.2.1 Tarım reformu genel müdürlüğünün görevleri ve faaliyetleri
TRGM’nin görevleri aşağıdaki gibi özetlenebilir:
1. Tarım Reformu Bölgesi ilanı için ön etüt ve araştırmaları yapmak ve Bakanlık Makamına teklif etmek,
2. Bakanlar Kurulu Kararı ile belirlenen uygulama bölgelerinde;
2a) Hazine arazilerinin, topraksız veya yeter toprağı bulunmayan çiftçilere zirai aile işletmeleri kurabilecek şekilde dağıtmasını ve kiralanmasını sağlamak, ayrıca çiftçilerin techiz edilmelerini, desteklenmelerini ve eğitilmelerini sağlamak
2b) Ekonomik üretime imkan vermeyecek şekilde parçalanmış arazileri toplulaştırmak ve tekrar parçalanmasına ve küçülmesini engellemek,
2c) Toprak ve su kaynaklarının ekonomik ve teknik icaplara göre korunması için gerekli tedbirleri almak,
2d) Toprağın verimli bir şekilde işletilmesini, işletilmesinin korunmasını, birim alandan azami verim alınmasını, zirai üretimin sürekli olarak artırılmasını sağlamak,
2e) -Yeni yerleşim yerleri kurulması, mevcut yerleşim yerlerine eklemeler yapılması için tedbirler almak ve bu konuda ilgili kuruluşlarla işbirliği yapmak,
2f) -Tarım arazisinin esas olarak tarımda kullanılmasını, mecburi hallerle sınırlı kalmak kaydıyla, tarım arazisinin tarım dışı amaçlara tahsisini sağlamak,
TRGM, kanunda tespit edilen amaçların gerçekleştirilmesinde önceliği bulunan alanlarda ön etüt yapar ve gerekli verileri değerlendirerek uygulama alanlarının ilanını sağlar. Uygulama alanı belirlenirken arazi malikleri, tüzel kişilikler,
kooperatifler, belediyeler, valilikler, kamu kurumları vb. gelen talepler değerlendirilir.
Uygulama alanı olarak seçilecek yerlerin tespitinde,
- Tapu ve kadastro durumu
- Sulama durumu
- Hazine arazisi varlığı
- Mera arazisi miktarı
- Arazi parçalılığı, ıslah durumu
gibi ölçütler göz önüne alınmaktadır.
Bu ölçütler çerçevesinde tespit edilen yerler Bakanlığa teklif edilir, Bakanlık’ ça da uygun görülen bu yerler Bakanlar Kuruluna sunulur. Bakanlar Kurulu Kararının Resmi Gazetede yayınlanması ile o yer tarım reformu uygulama bölgesi olarak ilan edilmiş olur.
Anayasanın 44.maddesinde yer alan; “Devlet, toprağın verimli olarak işletilmesini korumak ve geliştirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek ve topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşan köylüye toprak sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alır” hükmü gereğince 3083 Sayılı Yasanın b bendinde belirtilen amaç doğrultusunda arazi dağıtım çalışmaları yapılmaktadır. Uygulama yapılan alanlardaki arazi dağıtım çalışmalarında 1987-2006 yılları arasında 147 köyde 11 399 çiftçi ailesine 735 741 dekar hazine arazisinin dağıtımı yapılmıştır. Halen 11 İl’e bağlı 19 ilçedeki 42 köyde toplam 358 473 dekar arazinin dağıtım çalışmaları sürdürülmektedir.
Uygulama alanı ilanı ile TRGM tasarrufuna geçen Hazine arazisi; toplulaştırma, dağıtım, arazi kullanım planlaması, iskân ve imar planı çalışmaları gibi işlemler tamamlanıncaya kadar dağıtımda hak sahiplerinde aranacak şartları taşıyan çiftçilere, çiftçilik yapmak şartıyla geçici süreyle kiralanmaktadır. Bu çerçevede tüm uygulama
alanlarında 2005-2006 yılları kiralama döneminde 7 319 topraksız ve az topraklı çiftçi ailesine 431 687 dekar arazi kiralanmıştır.
3083 sayılı yasaya göre TRGM uygulama bölgelerinde isteğe bağlı veya maliklerin muvafakatı aranmaksızın Arazi Toplulaştırma (AT) çalışmalarını sürdürmektedir. Toplamda bugüne kadar TRGM tarafından 272 yerleşim biriminde 175 336 hektar alanda arazi toplulaştırma çalışmaları tamamlanarak 44 807 malike yeni yer teslimleri yapılmıştır. Ayrıca Dünya Bankası’nca finanse edilen Tarım Reformu Uygulama Projesi (ARİP) kapsamında 12 proje ile 40 985 ha alanda arazi toplulaştırma çalışmaları, 2007 yılı eylül sonu itibariyle tamamlanmak üzere devam etmektedir. 2007 yılı yatırım programında yer alan toplam 43 proje ile 515 yerleşim biriminde 446 000 hektar alanda çalışmalar devam etmektedir (Anonim 2007).
Tarım Reformu Genel Müdürlüğünün Aksaray, Ankara, Aydın, Edirne, Iğdır, Konya, Samsun, Şanlıurfa ve Yozgat illerinde 9 Bölge Müdürlüğü bulunmaktadır. Halen 29 il, 88 ilçe ve 1546 yerleşim biriminde faaliyetler sürdürülmektedir.