Suçun Niteliği

a) İhlal Edilen Normun Kapsamı

Mahkemenin ortaya koyduğu ikinci bir kriter de suçun niteliğidir. Çünkü başvuru konusu fiilin gerçek niteliği, onun cezai olup olmadığının belirlenmesinde büyük öneme sahiptir. Eğer söz konusu norm, örneğin bir meslek grubu gibi sadece belirli bir kişi grubuna uygulanıyorsa bu, normun cezaya değil, disipline ilişkin olduğunu gösterir. Ancak, eğer norm genel bir etki yaratıyorsa, o zaman 6. madde uyarınca cezai olabilir.96

Weber / İsviçre davasında, başvurucu hakaret sebebiyle bir ceza davası açmış ve şikayetini kamuoyuna duyurmak için de bir basın toplantısı düzenlemiş bu nedenle, soruşturmanın gizliliğini ihlâlle itham edilmiştir. Daha sonra verilen hükme karşı itirazı, açık duruşma yapılmaksızın reddedildiğinde, başvurucu 6. maddenin ihlâli şikayetinde bulunmuş, Mahkeme de konunun cezai bir nitelik taşıyıp taşımadığını kararlaştırmak durumunda kalmıştır. Ve Mahkeme neticede;

“Disiplin cezaları genellikle belli gruplara mensup kişilerin icraatlarıyla

ilgili belirli kurallara uymalarını sağlamak için oluşturulmuştur. Ayrıca, taraf devletlerin büyük çoğunluğunda, süren bir soruşturmaya ilişkin bilgi açıklanması, böylesi kuralların dışında bir fiil teşkil eder ve çeşitli hükümler kapsamında cezalandırılabilir. Herkesten çok soruşturmanın gizliliği ile bağlanmış bulunan yargıçlar, avukatlar ve mahkemelerin işleyişiyle yakından bağlantılı olan kişiler, tüm cezai müeyyidelerden bağımsız olarak, meslekleriyle ilgili disipline ilişkin önlemlere tabidirler. Oysa, taraflar, mahkemelerin yetkisine tabi kişiler olarak yargılamaya sadece katılırlar, dolayısıyla da adli sistemin

95_{Engel ve diğerleri/ Hollanda kararı, 1976, ; İNCEOGLU,S.( İnsan..) a.g.e, s. 86.} 96_{MOLE, N/HARBY, C. a.g.e, s, 16.}

disiplin suçu kapsamına girmezler. Ancak 185. madde tüm halkı etkileyebileceğinden, tanımlanan fiil ve buna ilişkin cezai müeyyide, ikinci kıstas uyarınca “suç” kapsamına girer.97

Dolayısıyla, hüküm bir veya daha fazla belirli görevi olan kişi grubuyla sınırlı kalmadığı için, tabiatı itibariyle münhasıran disiplinle ilgili değildir”, demiştir.

Benzer şekilde Demicoli/Malta98 davasında başvurucu, parlamentonun iki mensubunu ağır bir dille eleştiren bir makale yayınlamıştır. Temsilciler Meclisi, bu yazının parlamenter ayrıcalığı ihlal ettiği gerekçesiyle başvurucuyu suçlu bulmuştur. Temsilciler Meclisinin verdiği ceza, Malta Hukukuna göre resmen bir suçun karşılığı olarak nitelendirilmemesine ve disiplin nitelikli olduğu ileri sürülmesine karşılık, AİHM tarafından, parlamentonun iç disiplinine ilişkin verilmiş bir karar olarak görülmemiştir.99

Buna karşılık, Ravnsborg/İsveç davasında, AİHM uygulanan para cezasının, başvurucunun mahkemedeki yargılamaya taraf sıfatıyla verdiği ifadelere ilişkin olduğuna dikkat çekerek 6.madde kapsamında değerlendirmemiştir. Zira, mahkemeye katılmamış kişilere mahkemeye hakaret gerekçesiyle ceza verme uygulaması bulunmamaktadır. Duruşmaların güven içinde sürdürülmesini temin için alınan önlemlerin suç isnadından çok disipline ilişkin müeyyideler olduğu kanaatine varılmıştır.100

b) Cezanın Amacı

Cezanın amacı kriteri, cezai müeyyidelerle, saf idari müeyyidelerden ayırmak için kullanılır. Öztürk/Federal Almanya101 davasında Mahkeme, Almanya’da suç kapsamından çıkarılan dikkatsiz araç kullanma halinde verilen para cezasını 6. madde kapsamında halen suç tanımına girdiğini kabul etmiştir. Mahkemeye göre, bu uygulama genel kapsamlı olup, belirli bir gruba yönelik değildir. Bununla birlikte müeyyide olarak verilen para cezası caydırıcı ve cezalandırıcı bir niteliğe sahiptir. Bu bakımlardan, Mahkeme anılan davadaki fiili 6. madde içerisinde görmüştür.

97_{Weber/ İsviçre kararı, 1990, ; İNCEOGLU,S. (İnsan..) a.g.e, 87} 98_{Demicoli /Malta kararı, 1991, ; İNCEOGLU,S. (İnsan..) a.g.e, 87.} 99_{MOLE, N/HARBY, C. a.g.e, s. 17.}

100_{MOLE, N/HARBY, C. a.g.e, s. 17.} 101_{İNCEOGLU,S. ( İnsan..) a.g.e, 90-91.}

c) Cezanın Türü ve Ağırlığı  Hapis Cezaları

6. maddenin suç isnadı bakımından uygulanmasını belirleyen kriterlerden biri de cezanın türü ve ağırlığıdır. Bu kriter daha ziyade, inceleme neticesinde cezanın amacı, 6. maddenin uygulanmasını gerektirmiyorsa, bu durumda davada adil yargılanma hakkının güvencelerinin uygulanmasını sağlamak üzere dikkate alınır.102

Ceza olarak uygulandığında özgürlüğünden mahrum bırakılma, normu disiplinden ziyade suç kapsamına sokar. Engel ve diğerleri/ Hollanda davasında, Mahkeme şöyle demiştir: “Hukukun üstünlüğüne inanan bir toplumda, özgürlükten mahrum bırakılmak ceza olarak uygulandığında “suç” kapsamına aitken, istisnası cezanın tür, süre ve infaz açısından bu kapsama girmeye yeterli olmadığı durumlardır. Söz konusu durumun ciddiyeti, taraf devletlerin gelenekleri ve kişinin fiziksel özgürlüğüne gösterilen saygıya Sözleşme tarafından atfedilen önem bunu gerektirir.103

Özgürlükten yoksun kalma riskinin bulunması halinde de 6. maddenin uygulanması mümkündür. Engel/Hollanda davasında, başvuruculardan birinin neticede özgürlükten mahrum bırakılma kapsamına girmeyen bir ceza alması, Mahkemenin değerlendirmesini etkilememiştir.104

 Para Cezaları

Mahkeme, para cezalarının 6. madde kapsamında kalıp kalmadığını değerlendirirken şu ölçütü kullanır; fiilin sonucuna karşılık öngörülen yaptırım sadece para cezası ise, bunun zarara karşılık maddi bir tazminat niteliğinde mi, yoksa fiilin bir daha tekrarlamamasını sağlamak için caydırıcı bir ceza niteliğinde mi olduğuna bakılmalıdır. Mahkemeye göre, eğer yaptırım, fiilin tekrarına karşılık bir ceza niteliğini haiz ise o takdirde 6. madde kapsamında inceleme yapılır. Mahkeme,yine yukarıda atıfta bulunduğumuz Öztürk/Almanya davasında, idare tarafından başvurucuya verilen (60 DM para cezası) yaptırımı, cezanın amacı ve tekrarın engellenmesi niteliğinin varlığı doğrultusunda cezalandırma olarak değerlendirmiştir.

102_{MOLE, N/HARBY, C. a.g.e, s. 17.}

103_{Engel ve diğerleri/Hollanda kararı, 1976, 82.} 104_{MOLE, N/HARBY, C. a.g.e, s. 18}

Yukarıdan beri yapılan açıklamalarda, adil yargılanma hakkının kavram olarak neyi ifade ettiğini, kısaca zaman içindeki gelişimi ve varlığının kaynaklarını ve sonra da uygulama alanı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bundan sonraki bölümlerdeki açıklamalarda da adil yargılanma hakkının unsurları, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin kararları çerçevesinde ele alınacaktır.

İKİNCİ BÖLÜM

ADİL YARGILANMA HAKKININ UNSURLARI

I. BAĞIMSIZ VE TARAFSIZ BİR MAHKEMEYE BAŞVURMA HAKKI