Sovyet Notası

Sovyet Rusya’nın Boğazlar ile ilgili görüşmeleri belli bir süre takip etmesinin ardından 7 Ağustos 1946 tarihinde değişiklik teklifini içeren notasını Türkiye’ye iletmiştir. Sovyet notasında, Postdam’da Stalin’in Müttefik Devletlere bildirdiği görüşleri yer almış, Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı sırasında Alman savaş gemilerinin geçişine izin vermesi eleştirilmiştir.448

Sovyetler, Montrö Sözleşmesinin revizyonu talebini, Türkiye'nin savaş sırasında Mihver Devletlerine ait savaş gemilerine ilişkin geçiş rejiminin, sözleşme hükümlerinin gerektirdiği gibi uygulanmadığı iddiasına dayandırmıştır. Sovyetler tarafından Türkiye’nin dört ihmal vakasının bulunduğu iddia edilmiştir. Bu iddiaya göre; Türkiye, 9 Temmuz 1941'de, Seefalke adlı bir Alman gemisinin Boğazlardan Karadeniz'e geçmesine izin vermiştir. Ağustos 1941'de Tarvisio adlı bir İtalyan "yardımcı gemisi" Boğazlar’dan Karadeniz'e geçmiştir. 4 Kasım 1942'de Ankara'daki Sovyet Büyükelçisi, Türk Hükümeti'ni 140.000 ton Alman gemisinin (ticari gemi kılığındaki yardımcı savaş gemilerinin) Boğazlardan geçmek üzere olduğu konusunda uyarmıştır. Haziran 1944 tarihinde, Ankara'daki Sovyet Büyükelçisi aynı yılın Mayıs ve Haziran aylarında Karadeniz'den Ege Denizi’ne "Ems" tipi sekiz gemi ile " Kriegs transport" tipi beş geminin geçişini protesto etmiştir. Sovyet Hükümeti’nin yukarıda verilmiş olan dört ihmal vakalarına Türkiye ayrıntılı bir şekilde yanıt vermiştir. İlk olarak, Seefalke adlı Alman gemisinin, Sözleşme Ek II’sinde yer alan savaş gemisi tanımına girmemektedir. İtalyan gemi Tarvisio’nun geçişi ile ilgili olarak silah teçhizatına sahip olmayan geminin bir kez yedek savaş gemisi olarak kaydedildiği ancak daha sonra listeden silindiği öğrenilince, 9 Ağustos 1941'de Çanakkale Boğazı'na çıktığında ikinci kez geçiş izni reddedilmiş ve Sovyet Hükümeti Tarvisio ile alınan bu karar üzerine Ankara Hükümeti’ne teşekkür etmiştir. Ekim 1942'de Sovyet uyarısı, savaşın sürdürülmesinde kullanılmak üzere tasarlanan 140.000 ton Alman gemisinin Boğazlardan geçeceği

447 _{PRO, FO 371/59225 “Günlük Haber: Türkiye ve Rusya, Çanakkale Boğazı Sorunu”, Tarih:}

01.01.1946, s. 11728.

konusunda hiçbir zaman sonuç alamamıştır. Hatta o yılın Kasım ve Aralık aylarında Boğazlardan hiçbir Alman ticaret gemisi geçmemiş; Ocak 1943'ten Ocak 1944'e kadar Boğazlardan geçen Alman ticari gemiciliğinin toplamı sadece 19.476 ton olmuştur. "Ems" ve "Kriegs taşıma" tipindeki gemilerin geçişiyle ilgili olarak ise, bu gemiler Sözleşme'nin Ek II'sinde tanımlanan savaş gemileri tanımına girmemektedir. Özel bir Alman denizcilik şirketlerine ait olmakla birlikte Boğazlardan geçişleri sırasında, yalnızca kömür ve kereste taşımışlardır. Ancak İngiliz Hükümeti, Ankara’yı bu gemilerden bazılarının yardımcı gemi olduğu ve kamufle olarak geçiş yaptığı bilgisini vererek uyarması üzerine, Ankara Hükümeti bu gemilerin geçişlerini derhal yasaklamıştır.449 Türkiye, Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile getirilen rejime uygun politika yürütmeye yönelik eylemlerini açıklamıştır. Sovyetler, belirtilen iddialarının ardından rejim değişikliği üzerine taleplerini notada belirtmiştir. Sovyetler, savaşta ve barışta Boğazlar’ın tüm devletlerin ticaret gemilerine açık olması, Karadeniz’e sahildar devletlerin savaş gemilerine sürekli açık tutulmasını, Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlere ait savaş gemilerine bazı istisnai durumlar dışında kapalı olması, Boğazlar için kurulacak yeni rejimin yalnızca Karadeniz’e kıyısı olan devletler ile belirlenmesi ve Boğazlar’ın güvenliğini ve ticari serbestisini Sovyet Rusya ve Türkiye’nin müşterek olarak temin etmesi taleplerinde bulunmuştur.450

Sovyetler Türk Boğazları ile ilgili notasının sunmasının ardından bir yandan da Rus basınında Türkiye’ye yönelik geniş çaplı bir propaganda başlatmıştır. Sovyetler Birliği Dışişleri Bakanlığınca hazırlanan “Türkiye’de Alman Siyaseti (1941-1943)” adlı belgeler tartışmaya açılmış, bu yazıyla ilgili olarak Pravda gazetesinde bir makale yayımlanmıştır. Bu makalede Türkiye’ye yönelik suçlamalar Franz von Papen’in Almanya Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği raporlar esas alınarak temellendirilmiştir. Yine Pravda gazetesinde “Karadeniz Boğazları Meselesi” adlı belge yayımlanarak Türk Boğazları’nın Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan bu yana Sovyetler’in güvenliği için yeri ifade edilmiştir. Boğazlar ile ilgili olarak Pravda gazetesinde yayımlanan “Seyahat

449 _{Ahmed Şükrü Esmer, “The Straits: Crux of World Politics”, Foreign Affairs, Cilt:25, Sayı:2, s.298-}

299.

Notları” adlı yazı ile Sovyetler’in taleplerinde haklılıklarını ortaya koymayı hedeflemiştir.451

ABD Dışişleri Bakanı Dean Acheson’ın M. Orekhov’a gönderdiği değerlendirme yazısında, Sovyet notasının Amerikan notasına tümüyle olmamakla birlikte ilk üç madde itibariyle uyuştuğu ifade edilmiştir. Ancak notanın 4. ve 5. maddelerinin kabul edilemez olduğu belirtilmiştir. Bunun gerekçesi ise şöyle izah edilmiştir:

“Sovyet notunda belirtilen dördüncü öneri, 2 Kasım 1945 tarihli Türk hükümetine notumuzda önerildiği gibi Montrö Sözleşmesi'nin gözden geçirilmesini değil, Türkiye ve diğer Karadeniz güçleriyle sınırlı olacak yeni bir rejimin kurulmasını öngörüyor gibi görünüyor. Amerikan Hükümeti’nin görüşü, Boğazlar rejiminin yalnızca Karadeniz Güçlerini değil, aynı zamanda Amerika Birleşik Devletleri de dahil olmak üzere diğer Güçleri de ilgilendiren bir konudur. Dolayısıyla bu Hükümet, Boğazlar rejiminin kurulmasının, diğer Güçlerin dışında Karadeniz güçlerinin yetki alanına girmesi gerektiği şeklindeki Sovyet görüşünü kabul edemez. Sovyet Hükümeti notunda belirtilen beşinci öneri, Türkiye ve Sovyetler Birliği'nin Boğazlar için ortak savunma araçları düzenlemesi gerektiğiydi. Amerikan Hükümeti, Türkiye'nin Boğazların savunulmasından birincil derecede sorumlu olmaya devam etmesi gerektiği konusunda kesin görüştedir. Boğazlar bir saldırgan ülkenin saldırısına veya tehdidine maruz kalırsa, ortaya çıkan durum uluslararası güvenlik için bir tehdit oluşturacak ve açıkça Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi açısından bir eylem konusu olacaktır. Sovyet Hükümeti notasında Birleşmiş Milletlere herhangi bir göndermede bulunulmadığı görülüyor. Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti'nin tutumu, Boğazların rejiminin Birleşmiş Milletler ile uygun ilişkilere getirilmesi ve Birleşmiş Milletler’in ilke ve amaçları ile tamamen tutarlı bir şekilde işlemesi gerektiğidir.”452

Acheson, Sovyetler Birliği’nin Boğazlar meselesinde Müttefik Devletlerinin etkinliğini azaltmak üzere Karadeniz güçleri ve Türkiye ile hareket etmesini ve Birleşmiş Milletler’i sürece dahil etmemesini apaçık eleştirmiş ve bunun Müttefik politikalarına uygun düşmediğini belirtmiştir. P.N.N. Synott, Rusların 4. ve 5. tekliflerinin İngiliz görüşünde Sovyet notasına itiraz nedeni oluşturduğunu ifade ederek şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Ruslar tarafından ileri sürülen gelecek rejim için 1,2 ve 3 No'lu teklifler, genel olarak ABD Hükümeti tarafından son yazılan ve genel anlaşmamızı ifade ettiğimiz öneriler ile uyumludur. Artık hem kendimiz, hem Amerikalılar hem de Türkler için anlaşma için bir temel olarak kabul edilmeyeceklerini

451 _{Cemil Hasanlı, Tarafsızlıktan Soğuk Savaşa Doğru Türk-Sovyet İlişkileri 1939-1953 (İstanbul, Bilgi}

Yayınevi, 2008), s.318-319.

varsaymak için bir neden yoktur. Bununla birlikte, 4 ve 5 No'lu teklifler, toplu itiraza açıktır. 4 numaralı teklif, İngiliz Hükümeti'ni ve Montrö Sözleşmesi’nin diğer tüm Karadeniz imzacılarını gelecekteki rejim için herhangi bir sorumluluktan mahrum bırakacak ve aynı zamanda Amerikan katılımını da hariç tutacaktır. 5 numaralı teklif, Boğazlarda bir tür Sovyet üssünün kurulmasına yol açacaktır. Bu nedenle bu önerilerden hiçbiri Montrö Sözleşmesinin kabul edilebilir bir revizyonunun temelini oluşturmamıza izin vermemektedir.”453

ABD, İngiltere ve Türkiye’nin Boğazlar meselesiyle ilgili olarak görüş birliği içinde oldukları aşikardır. Türk Hükümeti, Sovyet Rusya’nın Boğazlar’da ek kontroller elde etme politikasına ve Türkiye’nin egemenliğini zedeleyecek uygulamalarının İngiltere ve Amerika desteği ile karşı çıkmaya çalışmıştır.