ISBN ISSN
2.2.1.12. Sosyal Güvenlik a) Mevcut Durum
Sosyal sigorta kapsamındaki nüfus oranı, kayıt dışı istihdamla mücadeleye ilişkin çalışmalar ve prim teşviklerinin de etkisiyle, 2017 yılında yüzde 87,1 düzeyine ulaşmıştır.
Bu çerçevede, fiili denetimlerin yanı sıra veri tabanlarının iyileştirilmesi, bilgi teknolojilerinden yararlanılması ve toplumsal bilincin artırılmasına yönelik faaliyetlere devam edilmektedir.
İstihdam seviyesinin artırılması, kayıt dışı istihdamın ve işgücü maliyetlerinin azaltılması yönünde teşvik politikaları uygulanmaya devam edilmektedir. 21/03/2018 tarihli ve 7103 sayılı Kanunla, 1 Ocak 2018 - 31 Aralık 2020 tarihleri arasında ortalama işçi sayısına ilave olarak İŞKUR’a kayıtlı işsizler arasından istihdam edilen 18 yaşından büyük kadın sigortalının, 18-25 yaş arası erkek sigortalının ve İŞKUR’a engelli olarak kayıtlı sigortalının işe giriş tarihi itibarıyla 18 ay süreyle, diğer sigortalıların ise işe giriş tarihi itibarıyla 12 ay süreyle sigortalı ve işveren hissesi primlerinin tamamının işsizlik sigortası fonundan karşılanmasına yönelik düzenleme yapılmıştır. Söz konusu teşvik, imalat veya bilişim sektöründeki işyerlerinde prime esas kazanç tutarı üzerinden, diğer sektörlerde ise prime esas kazanç alt sınırı üzerinden verilmektedir. Aynı Kanun kapsamında; imalat sektöründe faaliyet gösteren, ustalık belgesi sahibi olan ve 2017 yılındaki sigortalı ortalaması 1 ila 3 arasında olan işverenlerin ortalama işçi sayısına ilave olarak 2018 yılında istihdam edecekleri 18-25 yaş arası işçilerin prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigortalı ve işveren hissesi primlerinin tamamının iki ayda bir işsizlik sigortası fonundan karşılanmasını içeren “Bir Senden Bir Benden” uygulamasına başlanmıştır.
7103 sayılı Kanun’la yapılan düzenleme neticesinde, sigorta primi teşvik ve desteklerden yararlanma hakkı olduğu halde yararlanmayan işverenler için 01/06/2018 tarihine kadar başvuruda bulunulması kaydıyla 2018 yılı Mart ayı ve öncesi aylar için yararlanma hakkı getirilmiştir.
2016 yılında uygulanmaya başlanan asgari ücret prim desteğinin, 09/04/2018 tarihli ve 2018/11668 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla, 2018 yılı Ocak-Eylül döneminde uygulanması öngörülmüş olup söz konusu prim desteği sigortalı başına aylık 100 TL olarak belirlenmiştir.
İş sağlığı ve güvenliği koşullarının geliştirilmesi ve iş kazaları ve meslek hastalıkları için sosyal güvenlik sisteminden yapılan harcamaların azaltılması yönünde teşvik edici politikalar uygulanmasına devam edilmektedir. 04/04/2015 tarihli ve 6645 sayılı Kanunla işyerinde üç yıl süreyle ölümlü veya sürekli iş göremezlikle sonuçlanan iş kazası meydana gelmemiş olan, çok tehlikeli sınıfta yer alan ve ondan fazla çalışanı bulunan işyerlerinde sigortalıların işsizlik
137
sigortası işveren payının bir sonraki takvim yılından geçerli olmak üzere ve üç yıl süreyle yüzde 1 olarak alınmasına yönelik düzenleme yapılmıştır. Bu kapsamda 2016 Ocak - 2018 Aralık döneminde gerekli teşvik şartlarını sağlayan işverenler bu teşvikten 2019 yılı Ocak ayından itibaren yararlanmaya başlayacaklardır.
08/03/2017 tarihinde yürürlüğe giren 6824 sayılı Kanunla getirilen Esnaf Ahilik Sandığının uygulanmasına ilişkin yürürlük tarihi, 05/01/2017 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Bazı Vergi Kanunları ile Diğer Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile 01/01/2020 tarihine ertelenmiştir.
18/05/2018 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 7143 sayılı Vergi ve Diğer Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile Sosyal Güvenlik Kurumuna ait olan prim, idari para cezası ve diğer borçların yapılandırılmasına yönelik düzenleme gerçekleştirilmiştir. Yapılandırma, 2018 yılı Mart ayı ve önceki aylara ilişkin borçları kapsamakta olup, sigortalı ve işverenlere borçlarını 2 aylık dönemler hâlinde azami 18 eşit taksitte ödeme imkânı getirilmiştir. Aynı Kanunla 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’na eklenen Ek 18 inci madde gereğince;
ödemenin yapılacağı tarihte Sosyal Güvenlik Kurumundan emekli aylığı, vazife malullüğü aylığı, malullük aylığı, ölüm aylığı, sürekli iş göremezlik geliri ve ölüm geliri alanlar ile aylık alan şehit yakınları, gaziler, muharip gaziler, güvenlik korucuları, şampiyon sporcular ve terörden zarar gören sivil vatandaşlar ile bu kişilerin hak sahiplerine Ramazan Bayramı ve Kurban Bayramında 1.000’er TL tutarında bayram ikramiyesi ödenmesi uygulaması başlamıştır.
138
TABLO II: 19- Sosyal Sigorta Programlarının Kapsadığı Nüfus
2015 2016 2017
I. Kamu Çalışanlarının Sigortalı Sayıları 11 424 005 11 382 943 11 531 726
1. Aktif Sigortalılar 1 3 032 971 2 982 548 2 987 396
2. Aylık Alanlar (dosya) 1 865 983 1 913 966 1 969 889
3. Bağımlılar 6 525 051 6 486 429 6 574 441
4. Aktif Sig./Pasif Sig. (1)/(2) 1,63 1,56 1,52
5. Bağımlılık Oranı (2+3)/(1) 2,77 2,82 2,86
II. Hizmet Akdi İle Çalışanların Sigortalı Sayıları 40 173 495 41 531 629 42 964 552
1. Aktif Sigortalılar 2 13 743 643 13 440 553 14 499 409
2. Diğer Sigortalılar 3 339 375 349 055 314 634
3. Tarımdaki Aktif Sigortalılar 40 615 36 125 50 602
4. Çırak 392 908 1 170 080 368 373
5. Stajyer ve Kursiyer 285 681 359 345 1 136 055
6. Aylık Alanlar (dosya) 6 441 029 6 738 314 7 023 352
7. Bağımlılar 18 930 244 19 438 157 19 572 127
8. Aktif Sig./Pasif Sig. (1+2+3+4+5)/(6) 2,30 2,28 2,33
9. Bağımlılık Oranı (6+7)/(1+2+3+4+5) 1,71 1,70 1,62
III. Bağımsız Çalışanların Sigortalı Sayıları 14 770 066 14 205 086 14 725 296
1. Aktif Sigortalılar 4 2 035 701 1 983 661 2 071 892
2. İsteğe Bağlı Aktif Sigortalılar 104 999 92 595 146 510
3. Tarımdaki Aktif Sigortalılar 797 334 717 876 705 592
4. Aylık Alanlar (dosya) 2 501 153 2 402 298 2 425 481
5. Bağımlılar 9 330 879 9 008 656 9 375 821
6. Aktif Sig./Pasif Sig. (1+2+3)/(4) 1,17 1,16 1,21
7. Bağımlılık Oranı (4+5)/(1+2+3) 4,03 4,08 4,04
IV. Özel Sandıklar Toplamı 386 572 392 201 406 856
1. Aktif Sigortalılar 140 111 140 174 141 285
2. Aylık Alanlar 89 483 85 920 91 670
3. Bağımlılar 156 978 166 107 173 901
4. Aktif Sig./Pasif Sig. (1)/(2) 1,57 1,63 1,54
5. Bağımlılık Oranı (2+3)/(1) 1,76 1,80 1,88
V. Genel Toplam (kişi) 67 330 236 68 212 646 70 363 848
1. Aktif Sigortalılar 18 952 426 18 546 936 19 699 982
2. İsteğe Bağlı Aktif Sigortalılar 104 999 92 595 146 510
3. Tarımdaki Aktif Sigortalılar 837 949 754 001 756 194
4. Diğer Sigortalılar 339 375 349 055 314 634
5. Çırak 392 908 1 170 080 368 373
6. Stajyer ve Kursiyer 285 681 359 345 1 136 055
7. Aylık Alanlar (dosya) 10 897 648 11 140 498 11 510 392
8. Bağımlılar 34 943 152 35 099 349 35 696 290
9. Aktif Sig./Pasif Sig. (1+2+3+4+5+6)/(7) 1,92 1,91 1,95
10. Bağımlılık Oranı (7+8)/(1+2+3+4+5+6) 2,19 2,17 2,11
VI. Genel Nüfus Toplamı 78 741 053 79 814 871 80 810 525
VII. Sigortalı Nüfus Oranı (Yüzde) 85,5 85,5 87,1
Kaynak: SGK
(1) Zorunlu sigorta, isteğe bağlı ve diğer sigorta kollarını kapsamaktadır.
(2) Zorunlu sigorta ve yurt dışı topluluk sigortasını kapsamaktadır.
(3) 5510 sayılı Kanunun Ek-5, Ek-6, Ek-9 maddeleri kapsamındaki sigortalıları kapsamaktadır.
(4) Muhtarlık ve zorunlu sigortayı kapsamaktadır.
Geçmişte uygulanan erken emeklilik ve yüksek aylık bağlama oranlarından kaynaklanan yükümlülüklerin devam etmesi nedeniyle sosyal sigorta sisteminin gelirleri giderlerini karşılayamamakta, yapılan reformlara rağmen sistem açık vermeye devam etmektedir. İstihdamı artırmaya yönelik prim teşviki uygulamaları sosyal sigorta kapsamının genişlemesine bir miktar katkı sağlamıştır.
Finansman açığını kapatmak için sisteme bütçeden yapılan transfer tutarının GSYH’ye oranı; sosyal sigorta primlerine devlet katkısı, ek ödemeler, faturalı ödemeler, ek karşılıklar, sosyal sigorta primleriyle ilgili teşvik tutarları ve ödeme gücü olmayanların GSS primleri hariç olmak üzere, 2016 yılında yüzde 0,78’den 2017 yılında yüzde 0,79’a yükselmiştir.
139
Sosyal sigorta sisteminde finansal sürdürülebilirlik açısından önemli olan aktif/pasif oranı 2016 yılı sonunda 1,91 iken bu oran 2017 yılında 1,95 olarak gerçekleşmiştir. Sosyal sigorta sistemi gelirlerini olumsuz yönde etkileyen faktörlerden biri olan kayıt dışı istihdam oranı ise 2017 yılında yüzde 34 olmuştur.
2017 yılında yüzde 8,5 olan 65 yaş üzeri nüfusun toplam nüfusa oranının 2023 yılında yüzde 10,2’ye, 2050’de yüzde 20,8’e yükselmesi ve nüfusun giderek yaşlanması beklenmektedir. 65 yaş üzerindeki nüfusun çalışma çağındaki nüfusa oranı incelendiğinde ise 2017 yılında yüzde 12,6 olan bu oranın 2023 yılında yüzde 14,9’a, 2050’de ise 32,9’a yükseleceği tahmin edilmektedir. Bu çerçevede yaşlı bağımlı nüfus oranındaki artışın sosyal sigorta giderleri üzerinde baskı oluşturması beklenmektedir. Diğer taraftan, sağlık teknolojilerindeki hızlı ilerlemeler de GSS giderlerini artırıcı bir etki yapacaktır.
Kayıt dışı istihdamın payının yüksek olması ve kayıtlı çalışanların bir bölümünün sosyal sigorta primlerinin gerçek ücretlerinden düşük seviyede bir prime esas kazanç üzerinden yatırılması, sosyal sigorta sisteminin mali sürdürülebilirliğini olumsuz etkilemeye devam etmektedir. Kişileri gerçek gelirleri üzerinden prim ödemeye teşvik eden, kayıtlı istihdamı önceleyen, sosyal yardım ve istihdam arasındaki ilişkiyi geliştiren bütünleşik politikalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu kapsamda 15/07/2016 tarihli ve 6728 sayılı Kanunla muhtasar beyenname ile aylık prim ve hizmet bildirgeleri birleştirilmiştir. 01/06/2017 tarihinde Kırşehir ilinde pilot uygulama başlatılmıştır. Daha sonra pilot uygulama 01/01/2018 tarihi itibarıyla Amasya, Bartın ve Çankırı illerini de kapsayacak şekilde genişletilmiştir.
2016 yılında başlatılan ve bireylerin emeklilik döneminde hayat standartlarını koruyabilmelerini hedefleyen ve bireysel emeklilik sistemine otomatik katılımı öngören uygulama farklı çalışan kesimlerin kademeli olarak bu sisteme dâhil edilmesini içermektedir.
Bu doğrultuda, kamu çalışanlarının 1 Nisan 2017, özel sektör çalışanlarının ise işyerinde çalışan kişi sayısına göre 1 Ocak 2017 - 1 Ocak 2019 döneminde farklı tarihlerde olmak üzere bireysel emeklilik sistemine otomatik katılımı öngörülmüştür.
Geri ödeme kapsamında olmayan sağlık hizmetlerinin sağlanmasında tamamlayıcı sağlık sigortası modellerinin geliştirilmesi ile devlet katkısı teşviki getirilen tamamlayıcı emeklilik kapsamındaki nüfusun artırılmasına yönelik ihtiyaç devam etmektedir. Bu çerçevede çalışanların işverenleri aracılığıyla bireysel emeklilik sistemine otomatik katılımı uygulaması yeniden yapılandırılarak daha sürdürülebilir hâle getirilecektir.
b) Amaç ve Hedefler
Sosyal güvenlik sisteminin nüfusun tamamını kapsayan, kaynakları daha etkin bir biçimde kullanan, daha kaliteli hizmet veren, mali açıdan sürdürülebilir bir yapıya kavuşturulması temel amaçtır.
Çalışanları sosyal sigorta çatısı altında toplayan, kayıt dışı istihdamla daha etkin bir şekilde mücadele edecek mekanizmalara sahip bir sistem hedeflenmektedir.
SGK çatısı altında toplanan farklı sosyal sigorta programlarına ilişkin bilgi sistemlerinin bütünleştirilmesini ve bu şekilde hizmetlerin daha etkin, verimli ve hızlı hâle getirilmesi için Sosyal Güvenlik Entegrasyon Projesi 2021 yılında tamamlanacaktır.
140 c) Politika ve Tedbirler
Politika / Tedbir Sorumlu/İşbirliği Yapılacak
Kuruluşlar Süre Yapılacak İşlem ve Açıklama Sosyal güvenlikte hak ve prim geliri kayıplarına yol açan kayıt dışılıkla etkin mücadele kapsamında, denetime, koordinasyona, bilişim altyapısına ve bilinçlendirme faaliyetlerine önem verilecektir. (Kalkınma Planı p.328)
Tedbir 130. SGK denetim mekanizmaları güçlendirilerek sosyal sigorta sistemi gelirlerindeki kayıp ve kaçaklar azaltılacaktır.
SGK (S), Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları ile Meslek Örgütleri
Aralık
Sonu İlgili kurumlarla veri paylaşımı protokolleri imzalanarak elektronik ortamda alınan verilerin kapsamı genişletilecek, kurumlardan alınan verilerden de yararlanılarak yapılacak analizler neticesinde riskli olduğu belirlenen sektör ve işyerlerine yönelik planlı ve risk odaklı denetimler
yaygınlaştırılacaktır. Ayrıca, ücreti eksik bildirilen kalifiye mesleklerdeki kişilerin meslek kodu uygulamasından faydalanılarak tespitine yönelik çalışmalara devam edilecektir.
Belirlenecek sektörlerde kayıtlı istihdam konusunda rehberlik ve bilgilendirme eğitimi
yapılacaktır. Sosyal güvenlik denetmenlerince yapılan denetimlerin tek bir elektronik altyapı üzerinden takibini sağlamak amacıyla Elektronik Denetim Takip Sisteminin kurulması sağlanacaktır.
Tedbir 131. SGK'dan haksız gelir/aylık alınmasını önlemeye yönelik tedbirler alınacaktır.
SGK (S) Aralık
Sonu Mevcut veri altyapısında, veri madenciliği teknikleriyle, sahtecilik analizleri ve büyük veri analizleri
gerçekleştirilecektir
Sosyal güvenlik mevzuatı sade ve anlaşılır bir yapıya kavuşturulacak, kişileri sistemden uzaklaştıran bürokratik formaliteler azaltılacaktır. (Kalkınma Planı p.329)
Tedbir 132. Sosyal güvenlik mevzuatı sadeleştirilecektir.
SGK (S), Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler
Sonu Bireylerin sosyal güvenliğe ilişkin hak ve yükümlülüklerini doğrudan mevzuata başvurarak anlayabilmelerini kolaylaştırmak için öncelikli olarak belirlenecek konulardan başlamak üzere mevzuat sadeleştirmesine yönelik çalışmalar yürütülecektir. Bu kapsamda SGK mevzuatı tek bir ekranda birleştirilerek e-Mevzuat sistemi oluşturulacak ve mevzuatın anlaşılabilir, hızlı ve kolay erişilebilir hale getirilmesi sağlanacaktır.
141 Tedbir 133. Kolay
işverenlik uygulaması
Sonu Ev hizmetlerinde çalışan sigortalılarda olduğu gibi apartman ve İşhanı görevlilerinin işverenlerine ve kolay işverenlik kapsamında işyeri bildirgesi, aylık prim ve hizmet belgesi vermek yerine bir form ile SGK'ya bildirimde bulunabilmeleri imkânı veren uygulamanın hayata geçirilmesine yönelik olarak ikincil mevzuat hazırlanacaktır.
Bu kapsamda gerekli yazılım altyapısı oluşturulacaktır.
Kişilerin sosyal güvenliğe ilişkin hak ve yükümlülüklerinden haberdar olmaları, iş ve işlemlerini yürütürken kullanacakları erişim kanallarını tanımaları sağlanacak ve bu kanalların erişilebilirlikleri artırılacaktır. (Kalkınma Planı p.330)
Tedbir 134. Sigortalı nüfusun yükseltilmesi kapsamında sosyal güvenliğe ilişkin hak ve yükümlülükler konusunda ve İlgili STK’lar
Aralık Sonu
Prime esas kazancı belirli seviyenin üzerinde azalan sigortalılar SMS yoluyla bilgilendirilecektir. Yapılacak analizler sonucunda riskli olduğu tespit edilen işverenlere bilgilendirici rehberlik ziyaretleri gerçekleştirilecektir.
Tedbir 135. Çalışma gücünü ve meslekte kazanma gücünü kaybeden sigortalılar için mesleki rehabilitasyon uygulaması hayata geçirilecektir.
SGK (S), Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı
Aralık
Sonu İlgili kurum/kuruluşlarla birlikte çalışılarak hazırlanacak mevzuat doğrultusunda mesleki rehabilitasyon uygulamasına başlanacaktır.
Tedbir 136. Sigortalıların maluliyet durumlarıyla ilgili bildirim sistemi geliştirilecektir.
SGK (S), Sağlık
Bakanlığı Aralık
Sonu Kurum tarafından değerlendirilen maluliyet raporlarının elektronik ortamda alınmasına yönelik altyapı oluşturulacaktır.
Tıbbi ve ekonomik değerlendirme çalışmalarını dikkate alan bir geri ödeme sistemi oluşturulacak geri ödeme kapsamında olmayan sağlık hizmetlerinin sağlanması için tamamlayıcı sağlık sigortacılığı teşvik edilecektir. (Kalkınma Planı p. 332)
Tedbir 137. Tanı İlişkili Gruplara (TİG) dayalı geri ödeme yönteminin
Sonu SGK bünyesinde TİG’e yönelik geri ödeme altyapısı oluşturulacak, pilot çalışma yapılacak hastanelerden gelecek olan TİG verilerinin mevcut ödeme yöntemiyle karşılaştırmalı çalışması yapılacaktır.
2.2.1.13. Spor