Sosyal Bilgiler Dersinin Vatandaşlık Aktarımındaki Rolü

gösteren kulüp çalışmaları öğrencilerin sevdikleri alanı fark etmesine yardımcı olmakla beraber bu alanlarda çalışmalarına ve var olan problemlere çözümler üretmelerine imkân tanır. Bu sayede öğrenciler önemli beceri ve kabiliyetler kazanabilmektedirler. Öğrenci demokratik tutum ve seçimlerde bulunmayı, öğrenci kulüp çalışmalarında öğrenerek ileriki hayatında doğru kararlar almayı ve bir sürece dâhil olmanın önemini fark edip davranışlarını buna göre düzenler.

Ders dışı uygulamalardan bir diğer önemli olanı okul meclisleridir. Okul meclisleri vatandaşlık aktarımı için oldukça önemli bir uygulama ve faaliyet alanıdır. Okul gerçek dünyanın bir simülasyonu gibi öğrencinin hayatında önemli bir yer kaplamaktadır. Gerçek toplumsal yaşamın küçük bir uygulaması olarak uyum sağlamayı ve yarına hazırlamayı amaçlar. Bütün bunlar değerlendirildiğinde okul meclisleri, yetişkinler dünyasına adım atacak çocuklar için vatandaşlık aktarımı ve demokrasinin anlam ve süreçlerini öğrenmeyi sağlamaktadır (Clough ve Holden, 2002; akt. Çelik, 2009).

Öğrencilerin birer vatandaş olarak gerçek deneyimler yaşadıkları okul meclisleri bireyin gelişimine ve demokratik kültürün gelişmesine katkı sağlayan araçlar olarak değerlendirilmektedir (Deuchar, 2009; akt. Çelik, 2009).

Kurulan okul meclislerinde bütün sınıflar temsilci olan öğrenciler sayesinde genel mecliste temsil edilebilmektedirler. Bu sayede bütün sınıflar yaşadıkları sorunları, problemleri ve çözüm önerilerini dile getirip seslerini duyurabilmektedir. Okul meclisleri vasıtasıyla öğrenciler okul yönetim mekanizmasına fiilen katılmış olurlar. Öğrenciler demokratik toplumda sorunlara ve çözüm önerilerinin nasıl üretildiğini yaşayarak gözlemleme fırsatını elde etmiş olurlar (Çelik, 2009).

2.1.3 Sosyal Bilgiler Dersinin Vatandaşlık Aktarımındaki Rolü

Sosyal bilgiler dersi, sosyal bilimlerin çalışmalarından elde edilen bilgilerin disiplinler arası bir anlayışla düzenlenip seçilerek ilköğretim çağındaki çocuklara öğretilecek düzeye getirilip aktarılmasını sağlayan disiplinler arası bir derstir (Sözer, 1998).

30

Sosyal bilgiler için yapılan bir diğer tanımda; sosyal bilgiler doğrudan insan ve insanın kurmuş olduğu toplumsal yapıların gelişimine ve bireylerin parçası oldukları sosyal oluşumlar içindeki konumları ile ilgilenen bilgiler bütünü şeklinde tanımlanmıştır (Moffatt, 1957).

Ülkemizde sosyal bilgiler ile ilgili en kapsamlı tanımı 2005 yılında sosyal bilgiler programını geliştiren komisyon tarafından yapılmıştır. Komisyon sosyal bilgileri “Sosyal bilgiler, bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fiziki çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersi” (2005, MEB) şeklinde tanımlamıştır.

Doğanay (2005) sosyal bilgileri diğer sosyal ve beşeri bilimlerin yöntem ve alanlarından faydalanarak, bireyin içinde yaşadığı sosyal ve fiziksel çevresiyle kurmuş olduğu ilişkiler bağlamında disiplinler arası bir boyutta ele alan ve küresel köy haline gelen dünyada hayatta kalmak ve temel demokratik kültür çerçevesinde hareket eden ve karar alan demokratik vatandaşların yetiştirilmesini amaçlayan bir çalışma alanı şeklinde tanımlamıştır.

Sosyal bilgilerin tanım ve amaçlarına bakıldığı zaman bireyin içinde yaşadığı toplumdaki ilişki ve etkileşimine dair temel beceri ve bilgileri kazandırmayı amaçladığı söylenebilir.

Öztürk (2006) ise “sosyal bilgiler, hemen her bakımından değişen ülke ve dünya koşullarında bilgiye dayalı karar alıp, problem çözebilen etkin vatandaşlar yetiştirmek amacıyla, sosyal ve beşeri bilimlerden aldığı bilgi ve yöntemleri kaynaştırarak kullanan bir öğretim programıdır” şeklinde çeşitli beceri ve tutumlara sahip bireyler yetiştirme amacına dikkat çekmiştir.

Sözer (1998) sosyal bilgileri, kültürün en temel dinamiklerini, farklı disiplinlerin çalışma pratiklerinden elde edilen verilerin, birçok tema ve farklı boyutlarındâhil edildiği disiplinler arası bir yaklaşım ile oluşturulan, bilgilerin bir arada yer aldığı, ilköğretim çağındaki çocuğun algılama ve anlama düzeyine hitap eden bir ders olarak tanımlamıştır.

31

Sosyal bilgiler iyi, sorumlu ve etkili vatandaş yetiştirmek amacıyla, farklı sosyal bilimlerin çalışma alanlarını disiplinler arası bir anlayış ile aktaran, bireylere yaşadıkları çevreyle ilgili yetenek bilgi, beceri, tutum ve değerlerin aktarıldığı çok boyutlu bir etkinlik alanıdır (Erden, tarihsiz).

Sosyal bilgiler dersi vatandaşlık eğitimi açısından çok önemli bir konumda olmasına rağmen, vatandaşlık aktarımı ve eğitimi yalnızca sosyal bilgiler dersi kapsamı ile sınırlı tutulamaz. Vatandaşlık eğitimi bireyin doğumu ile başlar. Bireyin bütün yönleriyle ilk eğitim sürecinin başladığı aile ortamı vatandaşlık aktarımı içinde ilk adımı oluşturur. Bu kültürlenme sureci daha sonra okulda devam eder. Okul ve bütün öğretim programlarının amacı vatandaşlık aktarımını gerçekleştirmektir. Etkili vatandaşlık eğitiminde aile, okul, bütün dersler ve öğretmenler sorumluluk sahibi konumunda bulunurlar. Bütün bunlara ek olarak vatandaşlık eğitiminde sosyal bilgiler dersine ve öğretmenlerine daha büyük sorumluluklar ve görevler düşmektedir (Grand ve Vansledrigt, 1996; Hartoonian, 1985, Dynneson ve Gross, 1982;akt. Ersoy, 2007).

Sosyal bilgilerin kendi içinde barındırdığı farklı disiplinlerin en önemli işlevi demokratik vatandaşlık için bir öğrenme süreci yaratmasıdır. Toplumsal alanda yaşayan bireylerin demokratik vatandaşlık becerilerini kazanmaları için öğrenmeyi toplumsallaşma süreci içinde mümkün kılan bir çabayı ifade eder (Engle ve Ocha, 1988; akt. Safran, 2014).

Sosyal bilgilerin farklı tanımları mevcuttur. Yapılan her tanım sosyal bilgilerin alan olarak kapsamı ve içeriğinin farklı boyutlarını dile getirmektedir. Sosyal bilgiler geniş ve tematik konu ve amaçlara sahiptir. En önemli temalarından biri “vatandaşlık aktarımı amaçları” doğrultusunda yapılandırılmış sosyal bilgilerin öğretimidir. Sosyal bilgilerin eğitim programlarında yer alma yaklaşımlarından biri vatandaşlık aktarımıdır. Vatandaşlık aktarımı amacı doğrultusunda insanın bütün yönleriyle konu olduğu sosyal bilimlerin ürettiği kaynakların bir araya getirilerek oluşturulan sosyal bilgilerin ilk ve en etkili amacı vatandaşlık aktarımı sağlamaktır. Bunu yaparken sosyal bilimlerin bütün alanlarından yararlanmaktadır (Barr, Barth ve Shermis, 1978).

Sosyal bilgilerin en geniş kapsamlı tanımını NCSS yapmıştır. Konseyin yaptığı tanım göre sosyal bilgiler; vatandaşlık yeterlilikleri kazandırmak için, sanat, edebiyat ve

32

sosyal bilimlerin disiplinler arası bir yaklaşımla birleştirilmesinden oluşan çalışma alanıdır. Okul programı içinde sosyal bilgiler, antropoloji, arkeoloji, ekonomi, coğrafya, tarih, hukuk, felsefe, siyaset bilimleri, psikoloji, din, sosyoloji ve sanat, edebiyat, matematik ve doğa bilimlerinden uygun ve ilgili içeriklerin alınarak sistematik ve eşgüdümlü bir çalışma alanı oluşturulmasını hedefler. Sosyal bilgilerin öncelikli amacı, karşılıklı olarak birbirine bağımlı bir dünyada, kültürel farklılıkları olan demokratik bir toplumun vatandaşları olarak kamu yararına bilgiye dayalı, mantıklı kararlar verebilme yeteneğini geliştirmek için genç insanlara yardımcı olmaktır (NCSS, 1993; akt. Ersoy, 2007).

Günümüzde eğitim için büyük ve kapsamlı bir beklenti söz konusudur. Özellikle devletler kendi örgütlenme biçimlerini ve yönetim pratiklerini devam ettirecek bireyler yetiştirmeyi hedeflemektedirler. Bu yüzden bütün eğitim sürecini takip edip programlamaya devletler büyük bir özen ve titizlik gösterirler. En büyük amaç vatandaş yetiştirmektir. Bu amaç doğrultusunda bazen tek disiplinler tarih, coğrafya ve vatandaşlık gibi dersler tercih edilmektedir. Bazen de birden çok disiplini tek bir çatı altında toplayan disiplinler arası bir boyuta sahip sosyal bilgiler dersi içinde tercih edilmektedir. Nitekim sosyal bilgiler ile ilgili yapılan bütün tanımlar etkili vatandaşlık tanımını içermektedir (Safran, 2014).

Sosyal bilgilerin içerik aktarım yaklaşımlarının en eskisi ve ortaya çıkış amaçlarından birinin vatandaşlık aktarımı olduğu söylenebilir. Vatandaşlık aktarımı amacı doğrultusunda sosyal bilgiler içeriği uzmanlar tarafından oluşturulur. Bunun nedeni yeni yetişen genç kuşakların hangi bilgileri, değerleri ve tutumları alacaklarının kültür aktarımı içinde toplumsal tecrübelerin ve yerleşik yaşantıların belirleyici unsur olarak kabul edilmesidir (Safran, 2014).

Sosyal bilgiler kapsamı içinde amaçlanan vatandaşlık aktarımının en öncelikli amacı, toplumsal mekanizma tarafından devam ettirilen ve devamlılığın en temel kaynağı kabul edilen kültür, değer ve inançların geleceğe aktarımı için genç bireylere ulaşmasıdır. Başka türlü açıklamak gerekirse, bayrak yarışında bayrağı devralan genç bireylerin yetiştirilmesidir (Barr, Barth ve Shermis, 1978).

Sosyal bilgiler dersi ve programının en temel amacı bireye içinde yaşadığı kültürel yapıda toplumsal bir kişilik kazandırmaktır. Kazandırılmaya çalışılan toplumsal kişilik kavramı içinde ağır basan tanım bireyin iyi bir yurttaş ve vatandaş olmasıdır.

33

İyi bir yurttaş ve vatandaşlık olgusunun içeriğindeki temel beceriler, bireyin görev ve sorumluluklarının bilincinde olması, içinde yaşadığı çevreye karşı duyarlı olması ve meydana gelen olaylara karşı bilinçli olmasıdır. Sosyal bilgiler dersi, bireyin içinde yaşadığı topluma uyum sağlamasını ve ilişki içinde olduğu yakın çevresi, kurumlar, yasalar ve devlete karşı sorumlulukları ve görevlerinin neler olduğunun bilincini kazandırmayı amaçlamaktadır (Binbaşıoğlu, 1981).

Vatandaşlık aktarımının en etkili verilebileceği derslerden birinin sosyal bilgiler dersi olduğu söylenebilir. Sosyal bilgiler yapısı gereği sosyal alanın bütününe hitap eden disiplinleri kendi içinde bulundurması ve ilişkili bir anlayışla bireylere aktarması sahip olduğu özelliğin en birinci sebebidir.

Sosyal bilgiler dersi, bireylerin vatandaşlık becerilerini geliştirmek için bütün sosyal disiplin alanlarının toplandığı bir pratik eylem alanıdır. Okul programları içinde geniş bir yer alan sosyal bilgiler dersi çoğunlukla farklı disiplinlerin birleşme noktasında yer almaktadır. Birbiriyle kesişen bu alanlar; antropoloji, arkeoloji, ekonomi, coğrafya, tarih, hukuk, psikoloji, din, sosyoloji ve siyaset bilimlerini kapsamaktadır. Bütün disiplinlerin yer aldığı bu disiplinler arası boyut fen bilimlerini de kapsamaktadır (NCSS, 1992; akt. Ersoy, 2007).

Yeni dünya düzeninde dünya, iletişim alanındaki gelişmelerle küresel bir köy haline gelmiş durumdadır. Sosyal bilgiler sınırların geçirgen olduğu ve kültürel farklılıkların keskin olarak görünür olduğu demokratik toplum yaşamı içinde bireylerin birlikte yaşamla ilgili bilgi sahibi olmaları ve ortak yaşam becerileri edinmeleri için büyük bir fırsat alanıdır (NCSS, 1992; akt. Ersoy, 2007).

Sosyal bilgiler öğretmenlerinin sahip olması gereken beceriler arasında vatandaşlık okuryazarlık becerisi de yer almaktadır. Vatandaşlık okuryazarlığına bakıldığı zaman toplumsal yaşam içinde var olan değişim ve dönüşümü görüp, meydana gelen değişimin olumlu bir parçası olmayı bilip buna göre davranma becerisi olarak tanımlanmaktır. Vatandaşlık okuryazarlığı toplumsal sorunların farkında olmayı, sorunlara kalıcı çözümler üretmeyi ve temel insan haklarıyla ilgili farkındalık yaratarak, öğrenciler arasında kültürel farklılıkların güçlü bir iletişime ortam sağlamasını ifade eder (Gençtürk ve Sarpkaya, 2015).

Sosyal bilgiler eğitimcileri ve uzmanları sosyal bilgileri oluşturan disiplinlerin, tarih, coğrafya, psikoloji, sosyoloji, siyaset bilimi, antropoloji ve ekonomi olduğu

34

konusunda hem fikirdirler. Sosyal bilgiler alanı içinde vatandaşlık aktarımını güçlendiren farklı disiplinlerin yanı sıra siyaset bilimi geniş bir alana sahiptir. Vatandaşlık ile ilişkili temel disiplin olduğu söylenebilir. Sosyal bilgiler kapsamında yer alan siyaset bilimi toplumsal yaşantı ve kamusal alanla ilgili bütün düzenlemeleri içermektedir. Toplumsal örgütlenme süreçleri, yasalar ve adalet mekanizması, siyasal yaşam ve pratikleri, kamusal alan kurumları, güç ve yönetim, yerel ve uluslararası sistemler siyaset bilimi konuları içinde yer alan başlıca alanlardır (Martorella, 1998; akt. Ersoy, 2017).

Sosyal bir disiplin alanı olan siyaset bilimi bireylerin oluşturdukları siyasal organizasyonlarda kendilerinin nasıl yönetildikleri ve pratik süreçler bütünüyle ilgilenir. Kamusal alandaki kurumlar ve kurumların işleyişleri, yasal düzenlemeler ve yönetimsel eylemler siyaset biliminin konu alanını oluşturur. İlköğretim okullarında bireylerin siyasal sistemler hakkında bilgi sahibi olmaları, devlet örgütlenme biçimi ve yönetimsel şemalar ile ilgili bilgi, beceri ve tutum kazanmaları için önemli bir süreçtir. Öğretmen bu süreçte kilit konumda yer almaktadır. Sınıf içinde düzenlenen öğrenme ortamının demokratik yapısı ve düzeni öğrencilerin demokratik süreçlerle ilgili becerilerini geliştirip aktif vatandaş olmalarında etkin rol oynamaktadır (Öztürk, 2006).

Sosyal bilgiler dersinin içerik amaçlarından biri bireylerin demokratik vatandaşlık kültürüne sahip olmalarını sağlamak ve toplumsal yaşama uyumlarını kolaylaştırmaktır. Özelikle öğrencilerin demokratik vatandaşlık konusu hakkında edindikleri bilgi, beceri ve tutumlarının gerçek hayata yansıtıcı şekilde geçirebilecekleri bir süreçtir (Merey, 2015).

Vatandaşlık aktarımı sosyal disiplinlerin tamamı ile ilişki içerisinde olan bir alandır. Özellikle bütün disiplinleri ortak bir zeminde belli amaçlar için bir araya getiren sosyal bilgiler ile vatandaşlık eğitimi uzun bir geçmişe sahiptir. Toplumun içinde bireylerin birbirleriyle ve kurumlarla kurdukları ilişkiler ağı, toplumun devamlılığını sağlayan bir can damarı görevi görmektedir. Özelikle siyasal, ekonomik ve sosyal alanda kurulan ilişkiler toplumundevamlılığı için elzem bir durumdur. Bu kurulan ilişkiler ağı içinde sosyal bilgiler dersi sahip olduğu tarihi içerik ile bireyin sahip olduğu geçmişi aktarırken bir yandan da sahip oldukları temel hak ve özgürlükleri aktararak onları geleceğe hazırlamaya çalışır. Sosyal bilgiler dersinin öncelikli

35

amaçlarından biri olan bireyleri etkili vatandaşlar olarak geleceğe hazırlama sorumluluğudur (Martorella, 1998 ;akt. Ersoy, 2007).