Soruların Cevap Kaynaklarına Göre Sınıflandırılması

Türkçe ders kitaplarındaki soruların cevap kaynaklarına göre sınıflandırılması, sorulan soruların cevaplarının nerede bulunduğuyla alakalı bir durumdur. Türkçe ders kitaplarındaki metinlere dayalı olarak sorulan soruların cevapları yerine göre metin içinde, metin dışında veya başka metinlerde ve kitaplarda bulunabilir.

Araştırmacılar, soruları, cevap kaynaklarına göre farklı kategorilere ayırmışlardır. Yapılan bu sınıflamalar şöyle özetlenebilir:

Pearson ve Johnson (1978), soruları cevap kaynaklarına göre sınıflandırırken, hem soruların gerektirdiği bilişsel süreçler hem de cevabın kaynağı üzerinde durmuşlardır. Pearson ve Johnson soruları “cevabı metin içerisinde verilen, cevabı metin içerisinde ima edilen ve cevabı metin içerisinde olmayan sorular” olarak üç ana kategoriye ayırmışlardır. Cevabı metin içerisinde olan sorular genellikle hatırlamaya yönelik sorulardır. Cevabı metin içerisinde ima edilen sorular, okuyucunun metin içerisindeki ipuçlarını ve ön bilgilerini kullanarak cevaplamak durumunda olduğu sorulardır. Cevabı metin içerisinde olmayan sorular ise, cevaplandırılması tamamen okuyucunun ön bilgisine dayanan sorulardır. Bunun yanında, “soru-cevap ilişkisi” genel başlığı altında iki ana bölümden oluşan başka bir sınıflandırma geliştiren Raphael (1986) de, soruları, “cevabı metin içinde ve metin dışında olan sorular” olarak gruplandırmış ve soruların cevap kaynağını sadece metin içinde ve dışında aramıştır (Akyol, 1997:11).

Armbruster ve Ostertag (1989), bu tarihe kadar olan bütün soru sınıflandırmalarını dikkate alarak beş ana bölümden oluşan yeni bir sınıflama geliştirmiştir. Geliştirilen bu sınıflama “soru çeşidi, cevabın kaynağı, hedef ilişkisi, soru biçimi, soru amacı” kategorilerini kapsamaktadır. Armbruster ve Ostertag da cevabın

100

kaynağı hususunda metin içi ve metin dışı bölgelerle sınırlı kalmışlardır. Daha sonraları Golden (1987), Hartman (1991, 1992, 1993), Bloom ve Robertson (1993) ve Akyol (1994), soruları, cevap kaynaklarına göre üç kategori halinde ele almışlardır. Akyol (1994), daha önce yapılmış olan sınıflamalara “cevabı metinler arasında olan sorular” adı altında yeni bir kategori eklemiştir (Akyol, 1996:8; 1997:11).

Cevabı metin içerisinde olan sorular çok az zihinsel çaba harcanarak (sadece hatırlama yoluyla) cevaplandırılabilir. Bu tür sorular, öğrencide eleştirel düşünmenin gelişimine asgari seviyede katkı sağlar. Çünkü bu tür sorularda, anlam kurmalar okuyucunun önünde hazır bulunan metnin içerisinde gerçekleşmektedir. Okuyucunun yöneleceği cevap kaynağı metinde çoğu kez tek bir cümle veya paragraf içerisinde açıkça verilmiştir. Dolayısıyla, alternatif görüşleri harekete geçirme imkanı yoktur (Akyol, 1996:8; 1997:12). Cevabı metin içerisinde olan sorular; 1) cevabı metnin içerisindeki bir cümle, paragraf veya paragraflar içerisinde olan 2) cevabı metin içerisindeki çizim, tablo, şekil vb. olan sorular şeklinde iki grup halinde ele alınabilir.

Cevabı metin içerisinde olan sorulara yönelik olarak metin içi anlam kurmalar şu şekil içerisinde gösterilebilir:

Şekil 2: Metin içi anlam kurma.

Kaynak: Akyol, Hayati. (1996). Metinler Arası (Intertextuality) Okuma ve Sorular. Bilgi Çağında Eğitim. Nisan-Mayıs-Haziran 1996. Sayfa: 9.

Cevabı metin dışında olan sorular, eleştirel düşüncenin geliştirilmesinde, cevabı metin içerisinde olan sorulara nazaran daha fazla etkili olsalar bile tek kaynakla sınırlı kalabilirler (Akyol, 1997:12). Bunun yanında, bu tür anlam kurmalarda öğrenci, önündeki metinden ilham alarak, metnin sınırlarını aşarak yazılı veya yazısız bütün

101

kaynakları da cevap kaynağı olarak kullanabilir (Akyol, 1996:9). Cevabı metin dışında olan sorular; 1) cevabı metin içerisindeki bilgiler ve kişisel ön bilgilerden yola çıkılarak ortaya konacak sorular 2) cevabı araştırma yapılarak bulunacak sorular ve 3) cevabı konuyla ilgili tartışmalara gidilerek bulunabilecek sorular şeklinde, üç alt kategori içerisinde ele alınabilir.

Cevabı metin dışında olan sorulara yönelik olarak metin dışı anlam kurmalar şu şekil içerisinde gösterilebilir:

Şekil 3: Metin dışı anlam kurma.

Kaynak: Akyol, Hayati. (1996). Metinler Arası (Intertextuality) Okuma ve Sorular. Bilgi Çağında Eğitim. Nisan-Mayıs-Haziran 1996. Sayfa: 9.

Cevabı metinler veya kitaplar arasında olan sorular ise kesinlikle tek bir kaynağa dayanmamaktadır. Öğrenci bu tür soruları cevaplarken veya anlamı yakalamaya çalışırken birden fazla kaynağa yönelmektedir. Dolayısıyla oluşturulan cevaplar, değişik kaynakların kullanıldığı bilgi örüntülerinden meydana gelmektedir. Karmaşık etkileşim halinde olan öğrencilere bu tarzda sorulan sorular, onların yüksek düzeyde bilişsel aktiviteler gerçekleştirmelerine olanak sağlar (Akyol, 1997:12). Cevabı metinler arasında olan sorulara yönelik olarak metinler arası anlam kurmalar şu şekil içerisinde gösterilebilir.

102

Şekil 4: Metinler arası anlam kurma.

Kaynak: Akyol, Hayati. (1996). Metinler Arası (Intertextuality) Okuma ve Sorular. Bilgi Çağında Eğitim. Nisan-Mayıs-Haziran 1996. Sayfa: 9.

Aşağıda, cevabı metin içerisinde, metin dışında ve metinler arasında olan sorulara uygun örnekler verilmiştir.

ÖRNEK METİN:

ATATÜRK DİYOR Kİ

“Ülkeyi, ulusu kurtarmak isteyenler için yurt sevgisi, iyi niyet, özveri en zorunlu olan niteliklerdendir. Ama bir toplumu çağın gereklerine göre ilerletebilmek için bu nitelikler yetmez; bu niteliklerin yanında bilim ve teknik gereklidir.”

“Millet sevgisi kadar büyük sevgi yoktur. İstiklâl Savaşı’nda benim de milletime yaptığım bazı hizmetler olmuştur sanırım. Fakat bunların hiçbirini kendime mal etmedim. Yapılanların hepsi, milletin eseridir, dedim. Aranacak olursa doğrusu da budur.”

“Okul; genç kafalara saygıyı, ulus ve ülke sevgisini, bağımsızlığın üstünlüğünü anlatır.” “Yurt toprağı! Sana her şey feda olsun. Kutlu olan sensin. Hepimiz senin için fedaya hazırız. Fakat sen, Türk milletini ölümsüzleştirmek için verimli, bereketli kalacaksın.

Türk toprağı! Sen, seni seven Türk milleti için üreticiliğini göster.” “Çağımızda en büyük makam, çalışkanların olacaktır.”

“Yalnız kendimiz için değil, aynı zamanda milletimiz için el birliğiyle çalışalım, çalışmaların en yücesi budur.”

Mustafa Kemal ATATÜRK Söylev

Kaynak: Saraçoğlu, Ahmet; Çimen, Cengiz ve Güzel, Yunus. (1999). İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. Sayfa: 92.

Cevabı metin içerisinde olan soru türü için örnek: “Atatürk’e göre okul genç kafalara neyi anlatır?”

103

Metinde de açıkça görüleceği üzere bu sorunun cevabı metin içerisinde Atatürk’ün söylemiş olduğu bir sözde geçmektedir. Sorunun cevabı şudur: “Okul; genç kafalara saygıyı, ulus ve ülke sevgisini, bağımsızlığın üstünlüğünü anlatır.”

Cevabı metin dışında olan soru türü için örnek:

“Atatürk’ün metin içerisinde okuduğunuz ve çeşitli zamanlarda söylemiş olduğu sözlerini dikkate alarak onun kişiliği hakkında neler söyleyebilirsiniz?”

Cevabı metinler arasında olan soru türü için örnek:

“Bu metinde olduğu gibi daha önce işlediğimiz metinlerde de Atatürk’ün vatan, millet ve insanlık sevgisini anlatan konulara yer vermiştik. Buna göre, Atatürk’ün çeşitli zamanlarda söylemiş olduğu görüş ve düşüncelerini de dikkate alarak onun evrensel insanlık sevgisini açıklayınız.”

Metinlere eklenen soruların amacı, öğrencinin o metinden tam ve doğru bir anlam çıkarmasını sağlamaktır. Wixon’a (1983) göre, öğrenciler hakkında kendilerine sorulan herhangi bir şeyi diğer öğrenmelere nazaran daha iyi öğrenmektedirler. Diğer taraftan Durkin’e (1981) göre, sorular, metin içerisinde öğrencinin amacıyla ilgili olan hususları denetleme zamanını ve bu hususların çözümü için gerekli zihinsel çabaları arttırmaktadır. Hamaker’e (1986) göre ise, yüksek seviyeli bilişsel aktiviteleri gerektiren metin soruları kapsamlı anlama açısından gerçeğe dayanan (hatırlamaya dönük) sorulardan daha geniş ve olumlu etkilere sahiptir (Akyol, 1997:13-14).

Cevap kaynağı metin içinde ve metin dışında olan sorular literatürde belli derecede çalışılmış olmasına rağmen cevabı metinler arasında olan sorular üzerinde yeterince durulmamıştır. Son yıllarda yapılan çalışmalar (Hartman, 1991, 1992, 1993; Golden, 1987; Beach ve diğerleri, 1990) öğrencilerin metinleri sahip oldukları ön bilgiler ve tecrübelerin bir uzantısı olarak anladıklarını göstermektedir. Öğrenciler, metinleri anlamlandırırken, yaşantılarını, kültürlerini, alışkanlıklarını ve bilgi birikimlerini metne getirip metindeki bilgilerle ilişkilendirirler (Akyol, 1996:9).

Cevabı metin içerisinde olan sorularda, öğrenciler sadece o metinde işlenen konularla sınırlı kalmaktadırlar. Metinler arası sorularla yapılacak olan anlam kurma

104

eyleminde ise öğrencilerin metin ve diğer bilgi örüntüleri ile karşılıklı ilişkisi söz konusudur. Rowe’a (1986) göre iki çeşit metinler arası anlam kurma vardır. Birincisi, öğrencinin ön bilgilerini, tecrübelerini, diğer metinlere veya diğer metinler tarafından sağlanan anlamlara bağlamasıyla gerçekleşir. İkincisi ise öğrencinin diğer metinlerdeki bilgi ve anlamlarla kendi bilgi ve tecrübelerini yorumlamasıyla gerçekleşir. O halde, çok yönlü zihinsel etkinlikleri meydana getirerek anlam oluşturmak için başlangıçta öğrenci ile metin veya metinler arasında bir mesafenin bulunması gerekir (Akyol, 1996:9-10). Bu mesafe de bir veya birden çok metne bağlı olarak öğrencilerin üst düzeyde bilişsel beceriler ortaya koymalarını sağlayacak sorularla sağlanabilir.

Her soru bir problem olarak ele alındığında ve her problemin çözümü de farklı kaynaklardan hareket edilerek oluşturulduğunda, yapılan çözümlemeler daha kapsamlı ve etkileyici olur. Bu nedenle, öğrencilere, değişik kaynaklardan hareket ederek ‘anlam kurma’ becerisi mutlaka kazandırılmalıdır. Bu da ancak ilköğretimden başlayıp yüksek öğretime doğru plânlı bir şekilde yapılacak uygulamalar sonucu gerçekleşir. Burada en büyük görev bu uygulamaları gerçekleştirecek olan öğretmenlere düşmektedir. Öğretmenler, her şeyden önce öğrencileri değişik kaynaklara yöneltecek sorular sorabilmeli (veya metinlere dayalı olarak hazırlanan sorular bu amaca yönelik olmalıdır) ve öğrencilerin birden çok kaynağa dayanan, üst düzeyde zihinsel aktiviteleri bünyesinde bulunduran cevaplar oluşturmalarına yardımcı olmalıdırlar (Akyol, 1997:13).

Araştırmalar hangi tür soruların, hangi sınıf seviyesinde ve hangi yüzdelikte sorulması gerektiği konusuna bir açıklık getirememekte, genel olarak cevabı metin içinde ve dışında olan soruların öğrenme açısından ortaya koyacağı etkiler üzerinde durmaktadırlar. Bradtmueller ve Egan’a (1983) göre farklı yönlerden (kaynaklardan) yaklaşılarak cevaplandırılabilen sorular, tek bir kaynağa bağlı olarak cevaplandırılması gereken sorulardan daha az korkutucudur; fakat uzun süre kendilerine düşük seviyedeki bilişsel süreçlerin kullanımını gerektiren sorular sorulan öğrenciler için metinler arası cevabı gerektiren sorular korkutucu olabilir (Akyol, 1997:13). Bu yüzden, öğrencilere sorular sorulurken, bu soruların, cevap kaynaklarına göre metin içi, metin dışı ve metinler arası anlam kurmayı gerçekleştirecek, öğrencileri derse güdüleyecek, araştırmalara sevk edecek ve üst düzeyde zihinsel etkinlikler gerçekleştirmeye

105

yöneltecek şekilde hazırlanması, olumlu öğrenmelerin gerçekleşmesini de mümkün kılar.