Bu bölümde, Türkçe ders kitaplarındaki metinlere dayalı olarak hazırlanan sorularla ilgili olarak daha önceden yapılmış olup bu araştırmaya doğrudan veya dolaylı olarak ışık tutabileceği umulan araştırmalara yer verilmiştir.
Bu araştırmalar şöyle özetlenebilir:
Ozil ve Tapan (1991), ortaokullarda okutulan Türkçe ders kitaplarını, çocukların gelişim özellikleri, konu, muhteva, görsel düzen, yöntem ve dil açısından inceledikleri araştırmada, öğrencilerin iletilen yeni bilgileri anlamalarını sağlaması, öğrencilere değişik bakış açıları ve tartışma ortamları sunması gereken soruların daha çok soru- yanıt biçiminde olduğunu, işlenen metinlerdeki soruların cevaplarında genellikle metne bağlı kalındığını, öğrencileri üretici, yaratıcı olmaya yönlendiren alıştırmaların yok denecek kadar az olduğunu, metinlerdeki bilgilerin öğrencilere özet biçiminde tekrarlatıldığını ortaya koymuşlardır.
Küçük (1993), orta okulların birinci sınıfları için yazılan Türkçe ders kitaplarını şekil ve muhteva yönünden incelediği araştırmada, Türkçe ders kitaplarındaki metin altı sorularının daha çok bilgiye dayandıklarını ve metni kavratmaya yönelik olduklarını; öğrencilerin zihinsel gelişimlerine olumlu katkılarda bulunmadıkları, öğrencilerin duygularını fazla dikkate almadıkları sonucuna ulaşmıştır.
Çakır (1997), 1995-1996 eğitim-öğretim yılında İstanbul’daki ilköğretim okullarının 4. ve 5. sınıflarında okutulan Türkçe ders kitaplarını öğretmen ve öğrenci görüşlerine göre değerlendirdiği araştırmada, bu ders kitaplarındaki konularla ilgili olarak hazırlanan alıştırmaların ve soruların, öğrencileri düşünmeye sevk edici, etkin ve yaratıcı kılıcı özellikleri bünyesinde barındırmadığı; öğrencilerin Türkçeyi iyi şekilde kullanma becerisine istenilen düzeyde katkı sağlayamadığı sonuçlarına ulaşmıştır.
Eren (1994), 1992-1993 eğitim-öğretim yılında ilköğretim 4.-8. sınıflarda okutulan Türkçe ders kitaplarının program amaçlarına ulaşabilirlik düzeyini belirlemeye
118
çalıştığı araştırmada, anlamayı güçlendirmek amacıyla yanıtlanması hedeflenen metinlere dayalı soruların, anlamayı güçlendirir nitelikte olmadığı, öğrencilerin metnin özünü anlamalarına, yaratıcılıklarını sergilemelerine düşünce güçlerini geliştirmelerine istenilen düzeyde katkı sağlayamadığını belirlemiştir.
Yalçın (1994), “Metinden Öğrenme İlkelerine Göre Hazırlanan Ders Kitabının Öğrenci Erişisine Etkisi”ni bilişsel alanın “bilgi”, “kavrama”, “uygulama” düzeyleri için anlamlı bir fark doğurup doğurmadığı yönünde incelemeye çalıştığı deneysel araştırmada, metinden öğrenme ilkelerine göre hazırlanan ders kitabının sorusuz ve sorularla desteklenen şekli için belirlenen gruplardan sorusuz grup ve sorularla desteklenen grup arasında, geleneksel ders kitabını kullanan gruba göre, özellikle sorulu grup lehine anlamlı bir fark belirlemiştir. Buna bağlı olarak, bilişsel alanın bilgi, kavrama ve uygulama düzeylerine uygun şekilde hazırlanarak öğrenmeye destekleyen soruların daha etkili olduğu sonucu benimsenmiştir.
Aşıcı (1998), ilköğretim 1.-5. sınıflardaki Türkçe ders kitaplarında, metinlerin sonunda yer alan soruların, anlamanın üç aşamasından olan bulma, kavrama ve değerlendirme aşamalarından daha çok hangisine göre hazırlandığını belirlemeye çalıştığı araştırmada, 323 metin üzerinde çalışarak soru sorma aşamalarını ve türlerini sınıflandıran form vasıtası ile toplanan bilgilerin istatistiki analizlerini yapmıştır.
Araştırma bulgusu olarak Türkçe ders kitaplarındaki metinleri anlamak üzere sorulan soruların büyük bir kısmının (% 71.69) 1. aşamadaki anlamı bulmayı hedefleyen sorular olduğu, 2. aşamadaki kavrama (% 22.8) ve 3. aşamadaki değerlendirme sorularının oranının (% 5.6) çok az olduğu; metinlerdeki bulma, kavrama ve değerlendirme sorularından, bulma sorularının sınıf seviyesinin yükselmesine bağlı bir artış veya azalma göstermezken, kavrama ve değerlendirme sorularında nisbi de olsa 1. sınıftan 5. sınıfa doğru düzenli bir artış olduğu ortaya konmuştur.
Aydın (1999), 1997-1998 öğretim yılında ilköğretim beşinci sınıflarda okutulmak üzere Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu tarafından önerilen Türkçe ders kitaplarındaki metin sonu sorularının Türkçe öğretimi programında yer alan davranış ve açıklamalara ne derecede katkı sağladığını belirlemek amacıyla yaptığı
119
araştırmada, bu soruların, öğrencilerin anlama, anlatım becerilerini geliştirmeye yönelik olarak Türkçe Eğitimi Programı’nda yer alan hedef, davranış ve açıklamaları istenilen düzeyde gerçekleştirmediği sonucuna ulaşmıştır.
Kutlu (1999), Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yazdırılıp okullarda okutulan Türkçe 1-8 ders kitaplarında yer alan 371 okuma parçası ve 1953 soruyu gözden geçirdiği araştırmada, soruları, bilişsel alanın hangi basamağında yer aldığı, ilgili sınıf ve yaş düzeyine uygun olup olmadığı ve soru yazım kuralları dikkate alınarak yazılıp yazılmadığı yönlerinden incelemiştir.
İnceleme sonunda, sekiz yıl boyunca okutulan Türkçe ders kitaplarında, bütün sınıflar düzeyinde sorulan soruların en çok hatırlama (ortalama % 77), daha az düzeyde kavrama (ortalama % 21) ve en az da uygulama (% 2) düzeyi davranışları ölçtüğü; kitaplarda analiz ve analiz üzeri düzeyde soruların sorulmadığı görülmüştür. Bunun yanında, hem okuma parçalarının hem de bunlara dayalı olarak sorulan soruların, öğrencilerin sınıf ve yaş düzeylerine ve bu düzeylere ait gelişim özelliklerine de pek dikkat edilmeden seçildiği gözlenmiştir. Ayrıca, soruların çoğunlukla benzer davranışları yoklar biçimde hazırlanmış olmasının, soru yazım ilkelerine ancak bazı yönlerden uyulduğunun bir göstergesi olarak ortaya konmuştur.
Sezgin (2000), İlköğretim okullarının altıncı sınıfları için yazılan üç Türkçe ders kitabını şekil, metin altı soruları, metinlerin dil bilgisi bölümleri, yazım ve telaffuz açısından incelediği araştırmada, metin altı sorularının taksonomik düzeylerinin alt seviyede kaldığını belirlemiş, bunun sonucu olarak, bu soruların, öğrencileri yaratıcı, eleştirel düşünmeye yönlendirmekten uzak olduğu sonucuna varmıştır.
Yılmaz (2000), ilköğretim 5. sınıf öğrencilerinin Türkçe dersinin dil bilgisi konularında belirlenen bilişsel alan hedeflerine ulaşma düzeylerini ortaya koymaya çalıştığı araştırmada elde ettiği verilere bağlı olarak, öğrencilerin bilgi basamağındaki hedeflere ulaşma düzeyini % 50, kavrama basamağındaki hedeflere ulaşma düzeyini % 60, uygulama basamağındaki hedef davranışlara ulaşma düzeyini % 50 olarak bulmuştur. Örnekleme alınan öğrencilerin bu üç basamakta yer alan bilişsel alan hedef davranışlarına genel olarak ulaşma düzeyleri ise % 53 olarak belirlenmiştir.
120
Güler (2001), “İlköğretim II. Kademe Türkçe Ders Kitaplarındaki Metinlerin Türkçe Öğretimi Bakımından Değerlendirilmesi” adlı araştırmasında, Türkçe ders kitaplarının, eğitim-öğretim sürecindeki etkinlikleri destekleyici, kolaylaştırıcı, geliştirici, pekiştirici vb. içeriksel örüntüden uzak olduğu; dolayısıyla ders kitaplarına seçilen metinlere bağlı olarak sorulan metne hazırlık ve metin sonu sorularının, nicelik ve nitelik bakımından sağlıklı, güçlü, tüm öğrencilere esas oluşturabilecek ve istenilen davranış değişikliklerini rahatça gerçekleştirebilecek yetkin bir Türkçe öğretimi için yeterli olmadıkları sonuçlarına varmıştır.
Akyol (2001), Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu tarafından 1999- 2000 öğretim yılında ilköğretim okulları 5. sınıflarda okutulmak üzere 2503 sayılı Tebliğler Dergisi’nde önerilen Türkçe ders kitaplarındaki okuma metinleriyle ilgili soruları; soruluş amaçlarına, hazırlanış şekillerine ve cevap kaynaklarına göre analiz ettiği araştırmada, soruların büyük çoğunluğunun öğrencileri ezbere yönlendirdiğini, değerlendirme, sonucu tahmin etme gibi düşünme ve yargılamayı gerektiren sorulara ya hiç yer verilmediğini ya da oldukça az yer verildiğini ortaya koymuştur.
Aydoğan (2001), Türkçe ders kitaplarının niteliğini belirlemek amacıyla Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı 5 ilköğretim okulunda 2000-2001 öğretim yılında öğrenim gören 5. ve 8. sınıf öğrencileriyle bu sınıfları okutan sınıf öğretmenleri ve Türkçe öğretmenlerine uyguladığı ankete dayalı araştırmada, ders kitaplarında yer alan metinlerin, öğrencilere bilimsel çalışma ve eleştirel düşünme yollarını öğretecek etkinlikleri bünyesinde bulundurmadığı; metinlerdeki soruların, öğrencileri başka kaynaklara yönlendirecek, onların araştırıcı ve sorgulayıcı olmasına katkı sağlayacak nitelikte olmadığı sonuçlarına ulaşmıştır.
Gündemir (2002), İlköğretim sekizinci sınıf öğrencilerinin okuduğunu anlama becerilerinin gelişimini belirlemek amacıyla, 2000-2001 öğretim yılında Ankara ili Polatlı ilçesi merkezinde bulunan 3 ilköğretim okulunda yaptığı alan araştırması ile ilgili olarak elde ettiği bulgulara bağlı olarak, ilköğretim programında, sekiz yıl boyunca gerçekleştirilmesi hedeflenen okuduğunu anlama becerilerine ilişkin davranışların tam anlamıyla gerçekleşmediği sonucuna ulaşmıştır.
121
Ensar (2002), eğitim-öğretim uygulamaları doğrultusunda problem durumları belirlenip bu problem durumlarına ilişkin olarak geliştirilen yöntemler doğrultusunda ortaya konulan yeniliklerin, anlama soruları örneğinde ilköğretim 6. sınıf Türkçe ders kitaplarına ne şekilde yansıtıldığını belirlemek amacıyla yaptığı araştırmada, Temel Eğitim Okulları Türkçe Eğitimi Programı’nda ifadesini bulan soruların, öğrencileri daha üst öğrenmelere götürmesi gerektiği ilkesine, örnekleme giren Türkçe ders kitaplarında yeterli derecede işlerlik kazandırılamadığını ortaya koymuştur.
Bu araştırmada, örnekleme alınan Türkçe ders kitaplarındaki sorularla ilgili olarak yapılan sınıflamanın birinci aşaması olan soruların bilişsel alan davranışlarına göre dağılımında, soruların yarıdan fazlasının (% 53.4) ezbere ve hatırlamaya dayalı bilgi basamağı soruları olduğu, kavrama basamağındaki soru sayısının toplam soru sayısına oranının % 24.0, uygulama basamağındaki soruların oranının % 5.8, yüksek düzeydeki bilişsel becerilere ait özellikleri taşıyan analiz basamağı sorularının oranının % 11.0, sentez basamağı sorularının oranının % 2.5, değerlendirme basamağındaki soru oranının ise % 3,1 olduğu belirlenmiştir.
Cevap kaynaklarına göre yapılan sınıflamada, ezbere ve hatırlamaya dayalı metin içi sorularının oranı % 77.4, metin dışı sorularının oranı % 22.6 olarak bulunmuş; yüksek seviyeli zihinsel etkinliklere yönelik metinler arası sorulara ise incelenen kitaplarda hiç yer verilmediği ortaya konmuştur.
Soruların soruluş amaçları açısından yapılan sınıflamada, bilişsel alandaki bilgi basamağının tipik bir göstergesi ya da davranış boyutu olarak isimlendirebilecek olan “kimlik” sorularının % 36.2, “listeleme” sorularının % 14.6 oranında çıkmış olması, bu sınıflandırma sonuçlarıyla diğer sınıflandırma sonuçlarının benzerliğine örnek olarak gösterilebilir. Hazırlanış şekilleri açısından yapılan sınıflamada ise incelenen kitaplardaki soruların tamamının klâsik soru türünde olması da ortaya konan diğer bir araştırma bulgusudur.
122
İlköğretim okullarında okutulan Türkçe ders kitaplarındaki soruların, öğrencilere kazandırılması hedeflenen davranışları gerçekleştirip gerçekleştirmediği, gerçekleştiriyorsa ne düzeyde gerçekleştirdiğine yönelik olarak yapılan bu araştırmalarda, genel olarak, Türkçe ders kitaplarındaki metinlere dayalı olarak hazırlanan metne hazırlık ve metin sonu sorularının, öğrencilerin üst düzeyde bilişsel becerileri gerçekleştirmelerine; öğrencileri araştırmaya, sorgulamaya, analitik, eleştirel ve yaratıcı düşünmeye, problem çözmeye ve düşünce, duygu ve isteklerini uygun bir biçimde ifadeye dökmelerine yeterince olanak sağlayamadıkları ortaya konmuştur.
123
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3.1. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Bu araştırmada, İlköğretim 8. sınıf Türkçe ders kitaplarındaki metinlere dayalı olarak hazırlanan metne hazırlık ve metin sonu soruları, bilişsel alandaki davranışları gerçekleştirme düzeyleri, soruluş amaçları, cevap kaynakları ve hazırlanış şekilleri açısından, Temel Eğitim Okulları Türkçe Eğitim Programı’ndaki hedef ve açıklamalar doğrultusunda incelenmiştir.
Bu bölümde, araştırmanın modeli, evren ve örneklem, verilerin toplanması ve verilerin çözümlenmesine ilişkin bilgiler sunulmaktadır.
3.1.1. Araştırmanın Modeli
Bu araştırmada, belirlenen amaçlara uygun olarak, verilerin elde edilmesi ve çözümlenmesi sürecinde tarama modeli kullanılmıştır.
Tarama Modeli: Bu model, geçmişte veya halen varolan bir durumu varolduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımıdır. Araştırmaya konu olan kişi, olay, olgu, durum veya nesne kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya, betimlenmeye çalışılır (Karasar, 2002:77).
3.1.2. Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini, Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu tarafından 2003-2004 eğitim-öğretim yılında ilköğretim okullarının 8. sınıflarında okutulmak üzere 2549 sayılı Tebliğler Dergisi’nde önerilen 13 Türkçe ders kitabının tamamında yer alan metne hazırlık ve metin sonu soruları oluşturmaktadır.
124
Araştırma konusu, bir bütün halinde, derinlemesine incelenmek istendiği ve evren olarak belirlenen tüm kitaplara ulaşılabildiği için, evreni oluşturan 13 ders kitabının tamamı örnekleme dahil edilmiş, bu kitaplarda yer alan 486 metnin tamamında yer alan 971 metne hazırlık, 4508 metin sonu sorusu olmak üzere toplam 5479 soru incelenmiştir.
Örnekleme alınan ilköğretim 8. sınıflara ait Türkçe ders kitapları ile bu kitaplardaki metin ve sorulara ait istatistikler aşağıda sunulmuştur.
Sıra Kitabın Adı Yazar(lar)ı Yayın Evi Yayın Yeri ve Yılı Kitaptaki Metin Sayısı Kitaptaki Metne Hazırlık Soru Sayısı Kitaptaki Metin Sonu Soru Sayısı Kitaptaki Toplam Soru Sayısı 1 İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı Ahmet SARAÇOĞLU Cengiz ÇİMEN Yunus GÜZEL Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları Eskişehir, 1999 36 0 293 293 2 İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı
Asım ONAT Metinler Yayıncılık İstanbul, 2001 37 98 339 437 3 İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı Mehmet Ali KÜLEKÇİ Dörtel Yayıncılık Ankara, 1999 33 72 317 389 4 İlköğretim Türkçe Ders Kitabı 8 Müfit AKSAKAL Orhan Musa ÇELİK İsa SAVAŞ Düzgün Yayıncılık İstanbul, 2001 41 89 334 423 5 İlköğretim Türkçe Ders Kitabı 8
Nezihe YILDIZ Mahir Yayınları İstanbul, 2001 35 92 414 506 6 İlköğretim 8. Sınıf Türkçe Ders Kitabı Muhsin KÖKTÜRK Metin GÜL Yıldırım Yayınları Ankara, 2001 38 82 353 435 7 İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı
Ahmet KAPULU Koza Yayın Dağıtım Ankara, 2001 41 73 344 417 8 İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı Suat BATUR Cafer YILDIRIM Özyürek Yayın Evi İstanbul, 2002 35 85 328 413 9 İlköğretim Türkçe 8 Yaşar YÖRÜK Ali İhsan MIHÇI Salih BAŞER Sevim YÖRÜK Serhat Yayınları İstanbul, 2001 37 74 319 393 10 İlköğretim Türkçe Ders Kitabı 8
Veysi YILDIRIM Elit Yayıncılık Ankara, 2002 39 79 386 465 11 İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı
Ahmet GÜMÜŞ Altın Kitaplar Yayın Evi İstanbul, 2001 35 55 276 331 12 İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı Melahat KOYUNCU Mustafa KOYUNCU Tutibay Yayınları Ankara, 2001 42 81 456 537 13 İlköğretim Türkçe 8 Ders Kitabı Salih SARICA
Mustafa GÜNDÜZ Fil Yayın Evi
İstanbul,
2002 37 91 349 440 TOPLAM 486 971 4508 5479
125
3.1.3. Verilerin Toplanması
Bu araştırmada, soruların bilişsel alan basamaklarına göre dağılımı belirlenirken, Bloom ve arkadaşları (1987) tarafından geliştirilen taksonomi esas alınmıştır. Soruların soruluş amaçları ve cevap kaynaklarına göre dağılımı belirlenirken, Akyol’un (1996, 1997, 2001) yapmış olduğu sınıflamalar esas alınmış, ancak bu sınıflamalara birkaç yeni kategori eklenmiş, bazı kategoriler birleştirilmiş ve sorular bu çerçeve içerisinde incelenmiştir. Soruların hazırlanış şekillerine göre dağılımı belirlenirken ise, temel soru tipleri esas alınmıştır.
İncelemeye esas alınan sorulara ait verilerin toplanması sürecinde, soruların bilişsel alan basamaklarına, soruluş amaçlarına, cevap kaynaklarına ve hazırlanış şekillerine göre dağılımlarını belirlemek amacıyla oluşturulan “Soru İnceleme Formu” (EK 2) kullanılmıştır. Bu sorular, kuramsal açıklamalar kısmında belirtilen kriteler doğrultusunda incelenmiş, böylelikle, araştırmanın verileri elde edilmiştir.
3.1.4. Verilerin Çözümlenmesi
Bu araştırmada, bilişsel alan basamaklarına, soruluş amaçlarına, cevap kaynaklarına ve hazırlanış şekillerine göre sınıflandırılan sorulara ait verilerin ortaya konması sürecinde, Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü’nde görev yapan üç öğretim üyesi, Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği Ana Bilim Dalı’nda görev yapan bir öğretim üyesi, Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde görev yapan bir öğretim üyesi, Elazığ İl Millî Eğitim Müdürlüğü’nde görevli bir ilköğretim müfettişi, Elazığ İl Millî Eğitim Müdürlüğü ve Malatya İl Millî Eğitim Müdürlüğü’ne bağlı ilköğretim okullarında görev yapan iki Türkçe öğretmeninin görüşlerine başvurulmuş, bu görüşler ve kuramsal açıklamalar doğrultusunda verilerin çözümlenmesi yoluna gidilmiştir.
Bu araştırmadaki verilerin çözümlenmesi sürecinde, istatistik programı çerçevesinde frekans ve yüzde kullanılmıştır.
126
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM