4. SEYYĠD ĤASAN-İ ĠAZNEVÎ DîVÂNI’NIN NÜSHALARI ve ġĠĠRLERĠNĠN BULUNDUĞU MECMUA ve CÖNKLER
5.2. Uyak ve Redif
Uyak mısra sonlarındaki ses benzerliklerine denir. Bu ses benzerliğinin olduğu kelimelerin kendilerinin veya anlamının farklı olması gerekir. Eğer aynı olursa bu defa redif adını alır. Vezin, uyak ve redif, eski Ģiirin zaruri Ģartları arasında yer alır. Uyak ve redifler, nazmı nesirden ayıran en belirleyici özelliklerdendir.
Dîvân‟daki kasidelerde yer alan uyaklar:
،ر
،ن
،تزا ،می ،لا ،شا ،سا ،یا ،ها ،را ،رو ،نو ا ،نا ،زا ،با ،ن ،ی ،ل
48
.دیا ،ینا
Kasidelerde fiil formunda kullanılan redifler:
،دتسیا
،دبای
،در ا ،هتفرگ
،داب ،تفرگ ،دشک یم ،دیامن یم ،دوش ،درک ،درورپ
،تسا ،تسشن ،راد ،دنریگ ،دنور یم ،دنام ،دنشک یم ،دسر ،دریگ ،داهن ،داتف ،دیشک .یدرو ا ،هدش ،هدم ا ،نک ،دیرگن ،دور یم ،دراد ،تفای ،تسدم ا ،تسام
Kasidelerde fiil dıĢındaki kelimelerle kurulan redifler:
.ناهج ،شت ا ،ریش ،هاش ،مرک ،کولم ،کلم ،دای
،ازتKasidelerde birden fazla kelimeyle kurulan redifler:
.یمدرم و یدرم ،یراد وت هک ،نم یمنک ،تسا هدش ،هدش هدم ا
Kasidelerde Ģahıs zamiri halinde kullanılan redifler:
.ی ،یی ،م ،ش
Eski bir kullanım Ģekli olan “
دوب هدوب
” da bir kez redif Ģeklinde kullanılmıĢtır.Böylece kasidelerin uyak ve rediflerinde fiillerin önemli bir yer tuttuğu, ek halinde ve birden fazla kelime halinde ise az sayıda redif kullanıldığı görülmektedir.
Ayrıca 38 kasidede redif kullanılmamıĢtır.
Mısralarının son harflerine baktığımızda ise 1 kaside ا, 2 kaside ب, 1 kaside ت, 11 kaside د, 22 kaside ر, 11 kaside ص, 1 kaside ع, 3 kaside ک, 2 kaside ل, 1 kaside م, 6 kaside ى, 19 kaside ٍ ve 6 kaside harfiyle bitmektedir. Böylece kasideler 13 farklı ی
harfle bitmektedir.
Kasidelerdeki beyit dağılımı:
1 kaside 3 beyit, 1 kaside 7 beyit, 2 kaside 11 beyit, 2 kaside 12 beyit, 2 kaside 13 beyit, 2 kaside 14 beyit, 1 kaside 15 beyit, 4 kaside 16 beyit, 1 kaside 17 beyit, 7 kaside 18 beyit, 4 kaside 19 beyit, 4 kaside 20 beyit, 3 kaside 21 beyit, 7 kaside 22 beyit, 5 kaside 23 beyit, 1 kaside 24 beyit, 4 kaside 25 beyit, 2 kaside 26 beyit, 6 kaside 27 beyit, 3 kaside 28 beyit, 1 kaside 29 beyit, 3 kaside 30 beyit, 4 kaside 31 beyit, 3 kaside 32 beyit, 1 kaside 33 beyit, 2 kaside 34 beyit, 1 kaside 35 beyit, 4 kaside 36 beyit, 2 kaside 37 beyit, 4 kaside 38, 2 kaside 40 beyit, 1 kaside 42
49 beyit, 1 kaside 45 beyit, 1 kaside 46 beyit, 1 kaside 47 beyit, 1 kaside 49 beyit, 1 kaside 64 beyit, 1 kaside 65 beyit ve 1 kaside 95 beyit.
Yukarıdaki dağılıma göre 20‟li ve 30‟lu beyit sayılarının ağırlıkta olduğu görülmektedir. Uzun sayılabilecek 50 beytin üzerinde sadece 3 kaside yer almıĢtır.
Dîvân‟daki terciibent ve terkibibentlerde yer alan uyaklar:
،زا
،هنا
،نا ،یا ،ها ،ن ،را ،ی ،شو ،هت ،با ،نو ،گن ،م ،ا ،ر ،و ،ب
،لا .هدن ،ش ،رو
Terciibentlerde yarım ve tam uyakların daha fazla kullanıldığı görülmektedir.
Dîvân‟daki terciibent ve terkibibentlerde fiil formunda kullanılan redifler:
،داشگ ،تشذگ ،دیسر ،داتفوا ،دهاوخ یم ،دزادنا ،میدز ،دهد یم ،دنامن
،هدش ،داتف ا ،دراد ،دنام ،تفرگ ،دنز یم ،یتشاذگ ،یتفاتش ،هد ،شدیان ،دش ،دنداشگ رف ،دتسرف ،تفاین ،میدم ا ،در ا ،ددنسپن ،ددنب یم ،ینک ،تشگ ،دنک ،دنک یم ،تس
دیاب یم ،دریگ یم ،درک ،دنز یمن ،دشک ،هاوخب هداهن ,دوش ،یا هدنکف ،داب ،ماوت ،تسا
،.دشابن ،دراد ،یراد ،یشاب ،اداب ،داب ،یا
Terciibent ve terkibibentlerde fiil dıĢındaki kelimelerle kurulan redifler:
اعس ,رتچ ,تخت ,ار جات ,لگ ,نیمسای ,ار هلال ,ارت ,لیئربج .هب ,نم ,ارم ,تد
Terciibent ve terkibibentlerde birden fazla kelimeyle kurulan redifler:
،داب وت ن ا ،سانش ار دومحم هشکلم
،تسه و داب ،یدش کنیا یوش ،دیدپ دم ا
.ما هن و یمدوب ،تسا هدم ا ،ار جات ،ار هلال ،دی ا هچ ،دنام ار ،دش دهاوخ
Terciibent ve terkibibentlerde ek halinde kullanılan redifler:
.وا ،ل ا ،م ،تس ،ی ،تی
Terciibentlerde de genel olarak tüm Dîvân‟da olduğu gibi fiil formundaki rediflerin ağırlıkta olduğu, buna karĢın ek halindeki rediflerin az olduğu tespit edilmiĢtir. Diğer Ģiir türlerine oranla tercilerde birden fazla kelimeyle oluĢturulan rediflerin daha fazla kullanıldığı görülmektedir.
Terciibentlerdeki iki bent redifsiz iken bir terciin vasıta beyti Arapçadır.
50 Terciibentlerin bent sayıları ve son harflerine göre dağılımı:
1. terciibent, 3 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: د ،م ،د
2. terciibent, 7 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri
:
د ،م ،ت ،ت ،د ،د ،م 3. terciibent, 10 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: ،د ،ع ،د ،ت،د ،د ،ءد ،ٍ ،ء
4. terciibent, 5 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: ص ،ی ،ی ،ی ،ع
5. terciibent, 5 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: ت ،ی ،ت ،د ،د
6. terciibent, 5 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri:د ،د ،ی ،ت ،د
7. terciibent, 5 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: ا ،ٍ ،د ،د ،د
8. terciibent, 5 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: د ،ٍ ،ت ،د ،ی
9. terciibent, 7 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: د ،م ،ء ،د ،ی ،د ،د
10. terciibent, 5 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri:د ،ّ ،ت ،د ،ٍ
11. terciibent, 6 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri:د ،ی ،ٍ ،د ،د ،د
12. terciibent, 5 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri:د ،د ،ر ،ٍ ،د
13. terciibent, 7 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: ٍ،ت ،ا ،ل ،ت ،م ،ت 14. terciibent, 7 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: د ،ر ،ت ،ا ،ل ،ى ،ا
15. terciibent, 7 bentten oluĢmakta ve bentlerinson harfleri:د ،ت ،م ،د
16. terciibent, 4 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri:د ،ت ،م ،د
17. terciibent, 7 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri: د ،ی ،د ،ى ،ا ،د ،ر
18. terciibent, 7 bentten oluĢmakta ve bentlerin son harfleri:ت ،ٍ ،د ،ت ،ى ،ی ،د
Terciibentlerde çoğunlukla 5‟li ve 7‟li bentler tercih edilmiĢtir.
Terciibentlerin en azı 3 ve en çoğu 10 bentten oluĢmuĢtur.
Terciibentlerin beyit sayıları dağılımı:
1 terciibent 24 beyit, 1 terciibent 30 beyit, 2 terciibent 37 beyit, 1 terciibent 38 beyit, 3 terciibent 39 beyit, 1 terciibent 40 beyit, 1 terciibent 46 beyit, 1 terciibent 53 beyit, 2 terciibent 54 beyit, 4 terciibent 55 beyit, 1 terciibent 81 beyit.
Terciibentlerdeki beyit sayısı 20 ile 60 beyit arasında toplanmıĢtır. Beyit sayısının fazla olduğu 1 terciibent ise 81 beyitten oluĢmaktadır.
Dîvân‟da yer alan gazellerdeki uyaklar:
،هت ،تا ،دا ،ما ،را ،نی ،زا ،نا ،کا ،ها ،س ،ت ،ی ،ن ،ا ،ب ،ه ،ر ،م
.هنا ،هرا ،رو ،شو ،نو ،شی
Gazellerde fiil formunda yer alan redifler:
51
،تستفرگ
،تسا ا ،داتفوا ،داتفا ،تسین
،دنکن ،دسر ،درک ،دزاسب یم ،درو ا ،دتف
،مرادن ،مدوب ،متشگ ،شاب ،دهد ،دیناوخ ،دیسر ،دیاین ،دهاوخ ،دنیچ ،دنامب ،درب ،دنیبن .یهد ،یمراد ،یتفرگ ،یتسیاب ،هدم ا ،نکم ،میدم ا ،میز یم ،میداد ،منک
Gazellerde fiil dıĢındaki kelimelerle kurulan redifler:
نوگچ ،گنر ،ار ۀ
.
Gazellerde birden fazla kelimeyle kurulan redifler:
درادن ،یدوب هرس ،ه ا ،وت ،وت عامس زا ،نسوس و لگ ،دوب دهاوخ ،تسود دنکن
.یهاوخ یم هچ ،یراد وت هک
Redifler:
Gazellerde ek halinde kullanılan
،ر ا ،دی .ت ،تس ،ی ،یي ،ن ا ،م ،می ،م ا
Diğer türlerde olduğu gibi gazellerde de fiil formundaki redifler önemli bir yer tutmakta, buna karĢın fiil dıĢında tek kelimeyle kurulan redif sayısının çok az olduğu görülmektedir. 10 gazelde ise ek halinde redif kullanılmıĢtır. Bu sayı, diğer Ģiir türlerine göre daha fazladır. Gazel bölümünde yer alan üç Ģiirde redif bulunmamaktadır.
Gazellerin son harflerine göre dağılımı:
ا ر ، گ ،
ء، harfleriyle birer gazel; ّ harfiyle 3 gazel; ع harfiyle 2 gazel;
ى harfiyle 4 gazel; harfiyle 5 gazel; ٍ harfiyle 13 gazel; م harfiyle 15 gazel; ت ی
harfiyle 18 gazel; harfiyle 20 gazel. د
Gazellerde د، ی، ت harfleri, son harf olarak diğer harflere oranla çok daha fazla kullanılmıĢtır.
Gazellerin beyit dağılımı:
7 gazel 5 beyit, 14 gazel 6 beyit, 26 gazel 7 beyit, 12 gazel 8 beyit, 12 gazel 9 beyit, 6 gazel 10 beyit, 2 gazel 11 beyit, 3 gazel 12 beyit, 1 gazel 14 beyit.
Gazellerin büyük bölümünün 5 ile 10 beyit arasında olduğu görülmektedir.
En kısa gazel 5 beyit ve en uzun gazel ise 14 beyitten oluĢmaktadır.
Dîvân‟da yer alan kıtalardaki uyaklar:
52
ه ،هنی ،هتس ،تسا ،نو ،دی ،در ،یک ،نی ،ها ،نا ،ما ،زا ،را ،با ،ن ،د ،ر ،هر
.یرو ،تلی ،لطا
Kıtalarda tam ve zengin uyakların diğer nazım Ģekillerine göre daha çok kullanıldığı görülmektedir.
Kıtalarda fiil formunda yer alan redifler:
ف ،داتسرفن ،دسر ،داب ،تسشن ،تسا ،رکش ،مدیزگ ،دم ا ،دراد ،یداتسرف ،دتسر
.یباین ،یدش ،ددرگ ،نکم ،مهد یم ،دوش ،دوب ،دورب ،دنشک
Kıtalarda fiil dıĢındaki kelimelerle kurulan redifler:
.نم ،رکش ،مامت ،مام ،نادرگ
Kıtalarda birden fazla kelimeyle kurulan redifler:
.دسرب هنی ا
Kıtalarda ek halinde kullanılan redifler:
.تس
Kıtalarda birden fazla kelimeyle ve ek halinde kurulan rediflerin az sayıda olması dikkat çekmektedir. 28 kıtada redif kullanılırken, 12 kıtada redif yoktur.
Kıtaların son harfine göre dağılımı:
ب
ل ،ر ، harfleriyle birer kıta; م harfiyle 3 kıta; harfiyle 2 kıta; ٍ یharfiyle 4 kıta; ى ،ت harfleriyle 5 kıta; د harfiyle 17 kıta. Kıtalarda harfi son harf olarak د
açıkça diğer harflere oranla fazla kullanılmıĢtır.
Dîvân‟daki kıtaların beyit dağılımı Ģu Ģekildedir:
11 kıta 2 beyit, 9 kıta 3 beyit, 3 kıta 4 beyit, 3 kıta 7 beyit, 1 kıta 8 beyit, 2 kıta 9 beyit, 4 kıta 10 beyit, 1 kıta 11 beyit, 1 kıta 13 beyit, 1 kıta 14 beyit, 1 kıta 15 beyit, 1 kıta 20 beyit ve 1 kıta 21 beyitten oluĢmaktadır.
Böylece beyit sayıları az olan kıtaların daha çok tercih edildiği görülmektedir.
Dîvân‟da “Rubâ„iyyât” baĢlığı altında 197 adet rubai bulunmaktadır.
Dîvân‟da yer alan rubailerdeki uyaklar:
،شی ،یو ،گن ،تس ،هر ،تخ ،مت ،ی ،ل ،ش ،س ،و ،ن ،ه ،ا ،م ،ر ،د
53
،یا ،ها ،نا ،را ،با ،دو ،مش ،زو ،زی ،تش ،رب ،فی ،نم ،رو ،در ،دی ،نی ،نو ،دن
،غا ،شا ،زا ،سا ،لا ،دا .دمو ،هنا ،دیا ،هلا ،درو ،نیک ،تسا ،تخو ،لب ،قر ،کا
Rubailerde iki harften oluĢan tam ve zengin uyakların daha çok tercih edildiği görülmektedir.
Rubailerde fiil formunda yer alan redifler:
،تخوم ا
،دتفا ،داهن ،تفگ ،تفرگ ،تفرگن ،تسین ،تسا ،تخوسب ،تخورفب
،دنامب ،دنامن ،دمان ،دی ا ،دش ،دز ،دزرا ،دریگ یم ،دسرن ،دشیدنا ،دربب ،دراد ،ددرگ ،شاب ،سرتب ،ربب ،دیاب یم ،دی ا یم ،دوشب ،دورن ،دوبن ،دور ،دهد ،دنک ،دنشک ،دنتسناد ،مدرو ا ،متسناد ،شکب یم ،میدز ،میدرب ،منیب یم ،مریگ رب ،مدنخ یم ،مدید ،مدرک یم
،تس هداشگب ،یونش ،یوگم ،یمنک ،یراد ،یریگ ،یدرک ،هد ،نیب ،نک یم ،میدرگ .دنبم
Rubailerde fiil dıĢındaki kelimelerle kurulan redifler:
،ارت ،شیوخ ،زورما ،راهب ،دیما ،دومحم ،تفاصنا ،تشهب ،تتسد ،بشما ،ب ا
،زگره ،دننم ،تمغ ز ،ییوت ،یشیدنا ،همه ،هنشت ،نمشد ،ندش ،منم ،ممشچ ،ماوت .هنم
Rubailerde birden fazla kelimeyle kurulan redifler:
ت یب ،تسارم هک ،تسیچ یراب ،تسا هدش ،تسا هدرک ،تسا رگد ،تس
هچ ات ،دوب یهاوخ ،دناد وا ،درک مرای یمن ،درک دیاب ،درب ناوتن ،دابم تسین ،تسین ،لد یا ،قشع مزاب ،شخبب تسین ،ریگم چیه ،رگید مهاوخ هچ ،رخ ا دش اجک ام ،دوش یت مدروخ ،ینک وت ،وک ام ،وت زا ،نم وت ز ،نم لد ،ملد داتفا ،دش دناد یمن ،یهب وت ،یر
.ینم وچ ،نم وت ،میدش
Rubailerde ek halinde kullanılan redifler:
. ا ،ر ،شی ،دن ،یو ،م ا ،م ،ی ،یی ،ت ،تس
Böylece fiil formundaki redifler çoğunlukta olmakla birlikte birden fazla kelimeyle kurulan ve fiil dıĢındaki kelimelerle kurulan redifler de önemli bir yekûn
54 tutmaktadır.
154 rubai redifli olup sadece 43 rubaide redif bulunmamaktadır.
Rubailerdeki beyitlerin son harfine göre dağılımı:
،ا ،ق
س harfleriyle birer rubai; ل ،ب harfleriyle 3 rubai; ّ ،ص harfleriyle 4 rubai; harfiyle 7 rubai; ى ر harfiyle 10 rubai; ٍ ،ع harfleriyle 11 rubai; harfiyleی
22 rubai; harfiyle 29 rubai; م harfiyle 38 rubai; ت harfiyle 51 rubai. د
5.3. Seyyid Ĥasan-i Ġaznevî Dîvânı’nda’da Yer Alan Manzûmelerin Bahirleri,