Sendikal Haklarda Evrensel ve Bölgesel Ölçekli Uluslararası Hukuksal Çerçeve

Sendikal haklar alanında, siyasal ve ideolojik nedenlerle, 1919-1939 arasında sözleĢmeler kabul edilemedi. ⁹ Ancak 1944 Filadelfiya Bildirgesi‟yle açılan yeni dönemde ve hemen baĢında, uluslararası sendikal baskıyla, sendikal hakları devlete ve iĢverenlere karĢı koruyan, toplu iĢ sözleĢmeli gönüllü ve özerk toplu pazarlık hakkını güvenceye alan, birbirinin ikizi 87 ve 98 sayılı sözleĢmeler bir yıl arayla kabul edildi.

Çok geçmeden de, kağıt üzerinde kalmamaları için, 1950-1951‟de onay koĢulsuz iĢletilen, sendikal hakların ihlaline iliĢkin yakınmaların incelenmesini amaçlayan yeni ve “özel” bir denetim sistemi oluĢturuldu.

Ġzleyen yıllarda, 87 ve 98, baĢka belgelerle tamamlandı. Özellikle 1952 ve 1970 tarihli iki Karar, kanımca bu çerçevenin önemli öğelerindendir.

Ama, hukuksal düzlemde, maddi içerik Uzmanlar Komisyonu (UK) ve Sendika Özgürlüğü Komitesi (SÖK) kararlarıyla geliĢtirilip zenginleĢtirildi. 87 ve 98‟in pozitif metnini aĢan kapsamlı bir içtihat oluĢturuldu. Bu ortak hukuk, BirleĢmiĢ Milletler (BM) ve Avrupa Konseyi (AK) bağlamlarında kabul edilen sözleĢmeler ve özellikle denetim organları için esin kaynağı oldu.

87 ve 98‟i onaylayan devlet sayısı, Haziran 2011‟de, sırasıyla 150 ve 160‟tır. Böylece, onay yönünden üye devlet sayısının %90‟ı olarak kabul edilen “evrensellik eşiği”ne oldukça yaklaĢıldı (sırasıyla %82 ve %87,4).

Ama bu çerçeve, gerek özel denetim sistemine gerekse 1998 Temel Haklar ve Ġlkeler Bildirgesi‟nin özendirici izleme yöntemlerine karĢın,

8 Mesut Gülmez, Uluslararası Sosyal Politika, s. 38-54.

uygulamaya tam olarak yansımadı. ITUC‟un son ihlaller raporu, bunun en yeni kanıtıdır. ¹⁰

Sendikal haklar alanında, UÇÖ dıĢında kabul edilen sözleĢmelerde yer alan kurallar da vardır. KuĢkusuz Avrupa Konseyi‟nin, 1950 tarihli Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesi‟nin (ĠHAS) 11. maddesi, sendika hakkını “kiĢi hakları” boyutuyla tanıdı. Ama, Ġnsan Hakları Avrupa Mahkemesi‟nin (ĠHAM) Türkiye‟ye yönelik ihlal kararlarıyla, özellikle Büyük Daire‟nin Demir / Baykara kararıyla, maddi içeriği çok zenginleĢtirildi. ĠHAM, sendikal hakların bölünmezliği ilkesini temel alan –özellikle 2000‟li yıllardaki- kararlarıyla, tutucu hukukçuları ĢaĢırtan, ama kanımca kendisini de aĢan bir “Avrupa içtihadı” yarattı. ¹¹

AK‟nin 1961 ve 1996 tarihli eski ve yeni Sosyal ġart‟ları, aynı içerikli 5. ve 6. maddeleriyle, sendikal hakların tümünü güvenceye aldı. ġubat 2011 itibarıyla, AK‟nin 47 üyesinden yalnızca Türkiye ve Yunanistan, bu iki maddeye tüm fıkralarıyla çekince koydu. Andora, 6. maddenin tüm fıkralarına, Avusturya, Lüksemburg ve Polonya ise yalnızca 4. fıkrasına çekince koydular. ¹² 1961 ASŞ‟sini onaylayan Avrupa Birliği (AB) üyesi 11 devlet vardır, biri de Almanya‟dır. Ne Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı‟nı (GG ASŞ), ne de Toplu Yakınmalar Protokolü‟nü (TYP) onaylamıştır. Dolayısıyla, sosyal haklarda onayla yükümlülük üstlenme yönünden, Türkiye Almanya‟nın önündedir.

10 ITUC, Rapport annuel des violations des droits syndicaux, http://survey.ituc-csi.org/

11 Örneğin bkz.: Mesut Gülmez, “Ġnsan Hakları Avrupa Mahkemesinin Demir-Baykara / Türkiye Davası Kararı: Bağlayıcılığı, Ġçeriği, Etkileri ve Sonuçları”, Ulusal ve Uluslararası Hukukta Kamu Görevlilerinin Toplu SözleĢme Hakkı, Tüm Bel-Sen Yayını, Ankara, (2008), s. 5-32; Mesut Gülmez, “Sendika Hakkı, Toplu SözleĢme ve Grevi de Ġçeren Toplu Eylem Haklarını Kapsar mı?”, ÇalıĢma ve Toplum, 2008 / 3, Sayı 18, s. 137-170; Mesut Gülmez, “Sendikal Hakların Bölünmezliği: Toplu SözleĢmesiz ve Grevsiz Sendika Hakkı Özünden Yoksundur”, ÇalıĢma ve Toplum, 2010/3, 26, s. 9-50.

12 Daha ayrıntılı bilgi için, örneğin bkz.: Mesut Gülmez, “Gözden GeçirilmiĢ Avrupa Sosyal ġartı ve Türkiye‟nin Çekinceleri”, TÜRK-Ġġ / SAK, “Avrupa Birliği Müzakere Sürecinde Avrupa Sosyal Modeli ve Sendikal Haklar” Uluslararası Sempozyumu, 3-4 Ekim 2006, Ankara, Türk-ĠĢ, Sayı 373, Temmuz-Ekim 2006, Ek, s. 1-39; Mesut Gülmez,

“Gözden GeçirilmiĢ Avrupa Sosyal ġartına Uyum Sağlayabilecek miyiz?”, ÇalıĢma ve Toplum, 2007 / 1, Sayı 12, s. 27-52.

Sosyal Haklar Avrupa Komitesi‟nin (SHAK) GG ASġ‟nin 5 ve 6.

maddelerine iliĢkin kararları ile ILO denetim organlarının kararları örtüĢmektedir. ¹³

BirleĢmiĢ Milletler bağlamında, sendikal hakların üç önemli dayanağı vardır: Ġnsan hakları Evrensel Bildirgesi (ĠHEB), Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi (ESKHUS) ve Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi (KSHUS). Türkiye, Ġkiz SözleĢmeleri onayladı, sendikal haklara iliĢkin maddelere çekince koymadı. ¹⁴

Bunlardan ESKHUS, sendika hakkının yanı sıra, grev hakkını da,

“taraf devletler, her ülkenin yasalarına uygun olarak kullanılan grev hakkını sağlamayı üstlenirler” diyerek tanıdı. Bu, grev hakkının, ASġ‟den sonra, adıyla ikinci kez bir uluslararası sözleĢmede yer alması, hukuksal güvenceye bağlanması anlamına gelmektedir.

ESKHUS‟ye iliĢkin ilk rapor, ESKH Komitesi‟nin Mayıs 2011 toplantısında ilk kez değerlendirildi. Komite‟nin sıraladığı gelecek rapora iliĢkin kısa önerileri arasında, sendikal hakları düzenleyen 8. madde konusunda Ģu isteğe yer verildi: 2821, 2822 ve 4688 sayılı sendikal yasaların değiĢtirilmesine iliĢkin yasa tasarılarının kabul edilip edilmediğinin bildirilmesi ve yapılan değişikliklerin niteliği konusunda bilgi verilmesi (parag. 17). Kanımca bu yaklaĢım, baĢlayan ancak çok geç iĢleyen rapora dayalı denetim sisteminin etkisiz kalacağının habercisidir.

15

Özetlemek gerekirse; Türkiye sendikal haklar alanında, hem evrensel ölçekte (UÇÖ ve BM‟ye karĢı), hem de bölgesel ölçekte (AK‟ye karĢı) hukuksal yükümlülükler üstlenmiĢtir. Bu yükümlükler; Ġkiz SözleĢmeler ile GG ASġ için yalnızca raporlara; 87, 98 ve 151 için hem raporlara ve hem de yakınmalara; ĠHAS için de yakınmalara (bireysel baĢvuruya) dayalı denetim sistemleriyle izlenmektedir. Özellikle 1990‟lı yıllardan

13 KarĢılaĢtırmak için bkz.: Mesut Gülmez, Sendikal Haklarda Uluslararası Hukuka ve Avrupa Birliğine Uyum Sorunu, Belediye-ĠĢ Yayını, “AB‟ye Sosyal Uyum Süreci Dizisi, No: 1, Ġkinci Baskı (Tıpkı Basım), Ankara, Temmuz 2006, s. 281-320.

14 Bu üç belgedeki düzenleme ve denetim organlarının kararları için bkz.: Mesut Gülmez, Sendikal Haklarda … Uyum Sorunu, s. 111-136.

15 Nations Unies, Conseil économique et social, E/C.12/TUR/Q/1, Distr. Générale, 14 juin

beri, kamu görevlileri sendikaları, çok sayıda ihlali SÖK‟ün önüne götürdü. Yine, Yargıtay‟ın ulusalüstü sözleĢmeleri doğrudan uygulamaması üzerine, ĠHAS‟ın 11. maddesinin güvenceye aldığı sendika, toplu iĢ sözleĢmesi ve toplu eylem haklarının ihlali savlarıyla, ĠHAM‟a yedi bireysel baĢvuru yapıldı ve yedisinden de ihlal kararı çıktı.

Emekli-Sen‟in kapatılması davası da Mahkeme‟nin gündemindedir. ¹⁶ Anımsatmakla yetindiğim bu sözleĢmeler, Türkiye için, artık

“uluslararası” değil “ulusalüstü”dür.