Schwartz Değer Sınıflaması

Schwartz (1994), değerlerin bireylerin biyolojik, sosyal etkileşim veya sosyal kurumlarla olan ihtiyaçlarını ve ilgilerini düzenlemede rehber olduğunu ve davranışlara yön ve duygusal yoğunluk vererek bireyleri motive ettiğini belirtmiştir. Ona göre değerler hem bireysel açıdan bireyin yaşamını yönlendirmedeki işlev görürler, hem de toplumsal açıdan toplum genelinde kabul gören normları edinmede rol oynarlar. İşte bu düşünceyle Schwartz 56 değer belirlemiş ve bunları 10 farklı değer tipi olarak sınıflandırmıştır (Döring, 2010; İşcan, 2007).

Schwartz değer sınıflandırmasında değer tiplerini kendi içinde yatay ve dikey olarak iki ana boyut üzerinde gruplandırmıştır. İlk boyut olan yatay boyutu Yeniliğe Açıklık (Openess to Change)/ Muhafazacı Yaklaşım (Conservation) olarak adlandırmıştır. Bu boyutta “Güvenlik”, “Uyma” ve “Geleneksellik” değer tipleri Muhafazacı yaklaşım ucunda, “Öz-yönelim” ve “Uyarılım” ise Yeniliğe Açıklık ucunda yer almaktadır. Muhafazacı alanı içindeki değerler bireylerin çevresindeki yakın olduğu kişiler, kurumlar ve geleneklerle olan ilişkilerinde sürekliliği sağlayan değerleri içermektedir. Yeniliğe Açıklık alanı içindeki değerler ise bireylerin duygusal ve düşünsel ilgilerini gerçekleştirmelerine olanak sağlayan değerlerden oluşmaktadır.

İkinci boyut olan dikey boyut ise Özaşkınlık (Self Trancendence)/ Özgenişletim (Self Enhancement) boyutu olarak adlandırılmıştır. Bu boyuttaki Özaşkınlık alanı “Evrensellik” ve “İyilikseverlik” değer tiplerini kapsar ve bireyin, yakın ya da uzak tüm insanların ve doğanın yararı için, bencil amaçlarından vazgeçmesine yönelik değerleri içerir. Boyutun diğer ucundaki Özgenişletim alanında ise “Güç” ve “Başarı” değerleri yer almaktadır ve bireyin başkalarının zararına bile olsa, kendi çıkarları doğrultusunda davranmasına olanak sağlayan değerlerden oluşmaktadır. Ancak 10 değer tipinden yalnızca “Hazcılık” değeri hem Özgenişletim hem de Yeniliğe Açıklık boyutlarının boyutlarının unsurlarını taşımaktadır. (İşcan, 2007; Kuşdil ve Kağıtçıbaşı, 2000; Schwartz, 1994; Schwartz, 2006). Değer sınıflandırmasındaki değer tipleri ve boyutları Şekil 1.1.’de gösterilmektedir.

Şekil 1.1. Schwartz’ın Değer Tipleri

Şekil 1.1.’de görüldüğü üzere, Schwartz dairesel yapı üzerinde birbirinin karşısında yer alan değer tiplerinin çeliştiklerini, birbirlerine yakın olarak yer alan değer tiplerinin ise uyumlu olduklarını öngörmektedir. Ayrıca, Schwartz değer kuramındaki değer tiplerinin güdüsel açıdan bir süreklilik sergilediklerini; dolayısıyla da, yapı içerisinde birbirine yakın konumdaki değer tiplerinin herhangi bir dış değişkenle (tutumlar, davranışlar) gösterdikleri ilişkilerin de benzer olacağını ileri sürmektedir (Gedik, 2010; Hofmann-Towfigh, 2007).

Bununla birlikte dış değişkenle en yüksek ilişkiyi sergileyen değer tipinden en düşük ilişkinin görüldüğü tipe doğru her iki yönde de gidildiğinde, değişkenle değer tipleri arasındaki ilişki miktarlarının giderek azalacağı varsayılmaktadır. Örneğin, muhafazakârlığın en yüksek ilişki gösterdiği değer tipinin Geleneksellik, en düşük ilişki sergilediği tipin de Hazcılık olduğunu varsayarsak, bir taraftan Uyarılım değeri ile; diğer taraftan Başarı değeri ile de azalan ilişkiler görülebilmektedir (Kuşdil ve Kağıtçıbaşı, 2000).

Schwartz’a göre değerler birbirleri ile uyumlu ve karşılıklı olarak birbirlerini destekleyici bir yapıya sahip olmakla beraber diğer yandan da birbirlerine karşı koyan değerler bulunmaktadır. Bu yüzden değerler arasında dinamik bir ilişki söz konusudur ve ifade ettikleri motivasyonel amaçların türlerine göre birbirlerinden ayrılırlar (İşcan, 2007; Schwartz, 1994).

Schwarz’ın değer sınıflandırmasında yer alan 10 farklı değer, bu değerlerin tanımları ve hangi alt değerleri kapsadıkları Tablo 1.3.’de verilmiştir.

Tablo 1.3.

Schwartz’ın Değer Sınıflandırması Değer Tipi Değer Tanımları Alt Değerleri Güç Sosyal statü ve saygınlık,

insanlar ve kaynaklar üzerinde kontrol ya da üstünlük

Sosyal güç sahibi olmak, otorite sahibi olmak, refah içinde yaşamak

Başarı Sosyal standartlara göre yeteneklerini gösterme aracılığıyla elde edilen kişisel başarı

Başarılı olmak, yetkin olmak, hırslı olmak, başkaları üstünde etkili biri olmak

Yaşamdan Haz Alma

Kişinin kendisi için keyif duyması ve duyguları okşayıcı memnunluk

Keyif, zevk, yaşamdan zevk alma

Uyarılım Yaşamda heyecan, yenilik

ve meydan okuma Cesur olmak, dinamik ve heyecanlı bir yaşama sahip olmak Öz-Yönelim Bağımsız düşünce,

davranış seçme, yaratma ve keşfetme

Yaratıcı olmak, özgür olmak, bağımsız olmak, meraklı olmak, kendi amaçlarını seçebilmek

Evrensellik Tüm insanlar ve doğanın refahı için anlayış, takdir, hoşgörü ve onları koruma

Açık fikirli olmak, erdemli olmak, toplumsal adaleti gözetmek, eşitlikten yana olmak, dünyada barış istemek, doğa ve sanat güzellikleriyle dolu bir dünyaya sahip olmak, doğayla bütünlük içinde olmak, çevreyi korumak)

İyilikseverlik Yakın ilişkilerde bulunduğun insanların refahını koruma ve artırma

Yardımsever olmak, dürüst olmak, bağışlayıcı olmak, sadık olmak, sorumlu sahibi olmak

Geleneksellik Geleneksel kültür veya bir dine inanmayı sağlayan düşüncelere, adetlere saygı gösterme, taahhüt etme ve kabul etme

Mütevazı olmak, yaşamın

getirdiklerini kabullenmek, içten ve samimi bir biçimde dine ve inançlara bağlı olmak, geleneklere saygılı olmak, soğukkanlı ve sakin olmak) Uyma Diğer insanların keyfini

kaçıran ya da onlara zarar

veren ve sosyal

beklentileri veya normları ihlal etmeye neden olan davranışları, eğilimleri, itici güçleri sınırlama

Nazik olmak, kurallara uymak, kendini disiplin altına almak, aileye ve yaşlılara saygı göstermek

Güvenlik Kendisinin, ilişkilerinin ve toplumun güvenliği, uyumu ve durağanlığı

Aile güvenliğine sahip olmak, ulusal güvenliğe sahip olmak, toplumsal düzenin sürmesini istemek, temiz olmak, iyiliğe karşılık vermek

Bu araştırmada da annelerin değer yönelimlerini ölçmek amacıyla kullanılan Portre Değerler Anketi ve 5-6 yaş çocuklarına aktarmak istedikleri değerleri ölçmek amacıyla kullanılan Değer Aktarımı Anketi ile çocukların değer yönelimlerini ölçmek amacıyla kullanılan PBVS-C ölçeği Schwartz’ın değer kuramı temel alarak geliştirilmiştir.

Schwartz’ın değer sınıflandırmasına baktığımızda hem bireysel, hem toplumsal hem de aile değerleri kapsamında değerleri kapsadığı için ve günümüzde Schwartz’ın değer tiplerinin evrensel değerler olarak görüldüğü için araştırmada Schwartz’ın değer tiplerinden yola çıkılarak hazırlanmış ölçekler kullanılmıştır.

Bunun yanında Schwartz’ın değer modelinde önerdiği dinamik yapı çeşitli tutumları veya davranışları açıklama için değerleri veya değer tiplerini tek tek ele almak yerine, çembersel dizilimdeki dizilimdeki önem sıralamalarını açıklamaya yöneliktir. Yani çeşitli tutum, tercih veya davranışlarla değer hiyerarşileri arasındaki ilişkilerin bir bütün olarak incelenmesine olanak sağlamaktadır (Asan ve diğerleri, 2008). İşte bu yüzden annelerin çocuklarına yönelik değer tercihlerini görmeye olanak sağladığı için de araştırmada bu ölçekler kullanılması tercih edilmiştir.

Schwartz’ın kuramının temel alınan ölçeklerde özellikle Portre Değerler Anketi’nin düşük eğitim düzeylerinde bile değer yönelimlerinin ölçebilecek kadar anket sorularının somut ve açık olduğu birçok araştırmacı tarafından ölçek güvenirlik ve geçerlik testlerinde ortaya çıkmıştır. Benzer olarak Değer Aktarımı Anketi de aynı özelliği taşımaktadır. Araştırmada da farklı eğitim durumundaki anneler ile çalışılacağı için, Schwartz’ın kuramından geliştirilen bu ölçeklerin seçiminde bu durumda göz önünde bulundurulmuştur.