Satım Akdinde

Hanefilere göre mebi‟ ile semenin elde tutulup alıkonulması, satıcının müĢteriden semenini tam olarak alıncaya kadar, mebii tutma ve hapis hakkı vardır. Zira ivazlı akitler, adeten ve hakikaten eĢitlik üzerine kurulur. EĢitlik de ancak, semenin önce teslimiyle gerçekleĢir. Çünkü mebi, teslimden önce tayin edilmiĢtir, ama semene gelince teslim edilmedikçe tayin edilmiĢ olmaz.309_{Buna karĢılık bir baĢka kaynağa göre ise;} “Satım akdi tarafları arasında müsâvâtı gerçekleştirmek için, malın teslim önceliği vardır. Semen ise ancak kabzla tayin edilir,”310

denmiĢtir. Ancak vadeli satıĢlardaki teslim önceliği,genel olarak bir beldede yaĢayan insanların örfüne göre belirlenir.311

307 _{Ebu Muhammed Abdulaziz b. Muhammed b. Abdurrahman b. Abdulmuhsin es-Selman, el-Es‟iletu}

ve‟l-Ecvibetu el-Fıkhiyyetu, 6, VI, 388. Ayrıca bk. http://www.ahlalhdeeth.com 12.06.2013

308

Zuhayli, a.g.e., IV, 727.

309 _{Vizâretu‟l-Evkaf, Mevsuatu‟l-Fıkhi‟l-Ġslamî, 27, 169, Kahire 2001.} 310 _{Mevsılî, a.g.e., 169-236.}

72

Hanefiler ve Malikîlere göre satım akdinde vade veya taksit konuĢulmamıĢsamüĢterinin semeni öncelikle satıcıya vermesi gerekir. ġafiilerden Ġmam Nevevi ise, eğer akit mukayada (trampa) veya sarf ise, mebiin ve semenin aynı anda karĢılıklı teslimi gerekir, demiĢtir. AlıĢveriĢin vadeli veya taksitli olması durumunda, satıcının bütün semeni alıncaya kadar, mebii elinde tutma hakkı vardır. Ebu Yusuf‟un bir görüĢüne göre, semenin havalesi ile satıcının mebii hapis hakkı düĢer. Ancak rehin ve kefalet, müĢterinin zimmetinden semeni düĢürmez. Eğer müĢteri müflis olarak mebii kabzdan önce ve semeni de ödedikten sonra ölürse, satıcı müĢterinin terekesinden veya hakimin onu satmasından sonra, semeni almada herkesten fazla hak sahibi olur.

ġafiîlerin hapishakkı konusunda, teslim edilememe korkusunu ölçü aldıkları Ģu görüĢlerinden anlaĢılmaktadır:“Satıcının, semenin teslim edilmesinde korkusu varsa, semeni eline geçirinceye kadar mebii haps etme hakkı vardır. Aynı şekilde müşterinin de, eğer mebiin teslimi konusunda korkusu varsa, mebii eline geçirinceye kadar semeni elinde tutma hakkı vardır.”312

Bu hüküm, bizce makul görünmektedir. Zira satıcının akdin gereği olarak alacağı semene karĢılık mebii elinde tutmasında bir sakınca yoktur. Akitle semen müĢterinin, mebi de satıcının zimmetinde olmak üzere,bey akdi sanki satıcının mebii teslim etmemiĢ olmasıyla muallakta kalmıĢtır. Ġki taraf için de herhangi bir zarardan söz edilemeyeceği için caiz denmiĢ olabilir.

Satım akdinde taraflar akit konusu mebi ile semenin tesliminde öncelik verme Ģartını kararlaĢtırmazlarsa, mebi‟ ile semenin birlikte kabzedilmesi gerekir. Semen ister ayn isterse deyn olsun, fark etmez.ġafii fakihi et-Tusî de Ģöyle demiĢtir: “Kadıya düşen, satıcıyı mebii evvela teslim etmeye zorlamaktır. Zira semen mebi’ye tabidir. Sonra müşteri semeni teslim etmeye zorlanır. Bu zorlama zengin olursa, caizdir. Eğer zengin değilse, zorlama (olamayacağı için) kadı’nın hükmüne gerek kalmadan, satıcının bey’i feshetme hakkı olur.”313

Hanbelilere göre, semeni kabzetmeye yönelik olarak satıcının mebii elinde tutma hakkını tanımazlar. Onlara göre mebiin kabzı, esasen akdin iktizâsındandır. Eğer

312 _{Zühayli, a.g.e.,IV, 696.}

73

taraflar teslim konusunda anlaĢmazlığa düĢerlerse, satıcı der ki: “Semeni kabzedinceye kadar mebii teslim etmem.”Buna karĢılık müĢteri de: “Mebii kabzetmeyinceye kadar semeni teslim etmem.” der. Oysa semen zimmettedir. Dolayısıyla satıcı önce mebii,sonra da müĢteri semeni teslime zorlanır.314

Eğer müĢteri mebii, satıcının izniyle kabzederse, artık satıcının hapis hakkı düĢer. Zira satıcı, kabza izin vermekle hakkından vazgeçmiĢtir. Yine eğer müĢteri onu kabzeder de, satıcı onu görür de nehyetmezse satıcıya yine onu elinde tutma hakkı kalmaz.Ama izinsiz olursa hakkı bakidir, zira insan hakkını izni dıĢında iptal etmek caiz değildir.315

Ücretin tamamını almak için ayn‟ın imsâk (elde tutulması)ine gelince, demiĢlerdir ki her sanatkârın iĢi, hüneri, ayn‟ın üzerinde meydana gelir. Terzi, boyacı, ayakkabıcı gibi esnafın, ücretin tamamını alıncaya kadar ayn‟ı tutup hapsetme hakları vardır. Zira üzerine akit icra edilen Ģey, ortada mevcut olan bir eserdir. Buna örnek verecek olursak, dikilerek meydana getirilmiĢ bir elbisedir ki, elbise üzerinde görülen sanatkârın yaptığı, emek harcadığı bir hüner olup, üzerine akit yapılan Ģeyin mebi‟de olduğu gibi bedelin tamamını alınıncaya kadar hapsi caizdir.Kural olarak ġafiîler, satıcının mebii hapis sebebini, semeni kabzetme hakkına bağlarlar.316

Eğer karĢılığı konusunda bir farktan korkulmayıp ilk teslim konusunda çekiĢirler de her biri diğerine : “Ben ivazı, mukabilini bana teslim edinceye kadar sana teslim etmem” derse, konu hâkime intikal ettirilir. Hâkim de onlardan her birini hazırda olan ivazın kendisine veya adil birisine vermeleri için icbar eder. Onlar da bu Ģekilde teslim ederlerse, semen satıcıya ve mebi de müĢteriye teslim edilir. Hâkim istediğine ilk teslimi yapar. Burada söz konusu edilen semen, mebi gibi ayn olursa, hüküm böyle olur. Ama semenin zimmette olmasına gelince, o zaman satıcı ilk önce teslime icbar edilir. Çünkü satıcı zaten hakkını (yani teslimde öncelik hakkını) zimmette olması nedeniyle ta‟lik edilmesine (sonraya bırakılmasına) rıza göstermiĢtir.

Satıcı mebii teslim ederse, müĢteri semeni teslime zorlanır. Bu zorlama ancak semenin hazır ve mevcut olduğu durum için geçerlidir. Mevcut semenden maksat da;

314 _{Zuhayli, a.g.e.,V, 71.} 315 _{Vizâretü‟l-Evkaf, a.g.e,171.} 316 _{Nevevî, a.g.e.,XIII, 321.}

74

hazır ve mevcut olan ayn demektir. Bu durumda semen, ya genel manada anlaĢılan para olur. Ya da ayn olur ki, ayn da muayyen veya hükmen onun (semenin) çeĢitlerinden olarak kabzından evvel zimmette olduğunda mutlak semen değil, mecâzen semen olarak ifade edilir.317 Hemen belirtelim ki bugün itibariyle mecazen semenden anlaĢılan semenin hesaba geçmesi, havalesi anlaĢılabilir. Çünkü hakiki bir kabz değilse de, hesabına aktarılmakla her türlü tasarrufta bulunulabilir.

Bugünkü alıĢveriĢlerde yaygın olduğu gibi, mal önce alınıyor, sonra para teslim ediliyor. Ama bu durum daha çok perakende alıĢveriĢlerde uygulanmaktadır. Ama imalathaneden veya fabrikadan toptan mal alacak olan müĢteri, genellikle önce parasını havale ile bankaya yatırıyor, sipariĢi daha sonra teslim alıyor. Taraflar teslim önceliği haklarını, isterlerse kullanmayabilirler. Tarafların durumlarına uygun bir Ģekilde teslim önceliği haklarını kullanmaları veya duruma göre kullanmayıp karĢı tarafa öncelik tanımaları, maslahata uygun olmasının yanında piyasa Ģartlarının ve hakim örfün etkisinin tezahürü olarak karĢımıza çıkmaktadır.

Vadeli veya taksitli alıĢveriĢlere gelince; akdin kuruluĢ amacına hizmet etmek üzere bedellerin teslim önceliğini, ödenme Ģekil ve zamanı belirleyici olmaktadır. Vadeli alıĢveriĢte müĢteri mebii önce teslim alacak, satıcı ise semeni belli bir zaman sonra kabzedecektir Burada teslim önceliği çoktan seçilmiĢ, satıcının semeni önce isteme hakkı kalmamıĢtır. Taksitte ise, yine müĢteri mebii akdin baĢında kabzedecek, semeni ise satıcıya belirli aralıklar ve miktarlarla peyderpey teslim edecektir. Bunda da satıcının bütün semeni toptan veya kararlaĢtırılmıĢ sürelerin dıĢında isteme hakkı yoktur. Ayrıca istenirse veya kararlaĢtırılmıĢsa, mebi vade ortasında da teslim edilebilir. MüĢteri her iki durumda semeni satıcıya teslimde erken davranıp ödeme yapabilir. Ama satıcının erken ödemesi için müĢteriyi sıkıĢtırması caiz değildir. Diğer taraftan müĢterinin de ödemesinde herhangi bir güçlük yokken, taksitlerini zamanında ödememesi, karĢı tarafı zor durumda bırakması da zulümdur.

Yukarıda açıkladığımız vadeli satım akdi, mebiin mevcut ve teslim edilebilir olduğunda icra edilen bey akdidir. Bir de ihtiyaçtan dolayı ve genel kuralın aksine mebiin hâlihazırda mevcut olmadığı halde geçerli kabul edilen selem akdinde teslim

75

önceliğini açıklayalım.Selem akdinde akdin iktizâsı olarak semen peĢin, mal vadedir. Yani mebi sonradan hazır olacak ve teslim edilecektir. Burada müĢterinin vereceği sipariĢle birlikte semenin hepsini veya yarısını veyahutta kaporasını satıcıya verir. Geri kalanı belli bir müddet sonra veya mebii tesliminde hepsini veya taksitle verir. Bu durum anlaĢmaya ve biraz da o yörenin örfüne göre Ģekillenir.