Akdin ġartları

Ġbadet ve muamelelerde "rükn"ün dıĢında göz önüne alınan baĢka bir terim de "Ģart"tır. ġartın lügat anlamı; alıĢveriĢ ve benzeri muamelelerde kendisine ihtiyaç duyulan Ģeylerdir.”126_{Terim anlamı ise; bir Ģeyin varlığı kendi varlığına bağlı} bulunmakla birlikte, onun yapısından bir parça teĢkil etmeyen, onun varlığına bir etki veya sebep olmayan fiil ya da vasıftır.127ġart, bir tasarrufun veya ibadetin dıĢında kalan, fakat onsuz da geçerli sayılmayan Ģeylerdir. Mesela namaz ibadetinde, namazın dıĢındaki farzlar cümlesinden taharet, abdest, vakit gibi Ģeyler, namazın Ģartlarıdır.128

Hanefilere göre rükün ve Ģartları tam olan akitler sahih; rükünleri eksik olan akitler batıl; Ģartlarında eksiklik bulunan akit ise fasit olur.129_{Hanefilere göre alıĢ-veriĢ} gibi ivazlı akitlerde dört çeĢit Ģart aranmaktadır ki, bu Ģartlardan maksat, insanlar arasındaki ihtilafı engelleme, akit yapanlar arasındaki uyuĢmayı sürdürme, aldatma ve cehalet eseri zarar ihtimalini ortadan kaldırmadır.130

Hanefilerin tespit ettiği bu dört Ģart ile ilgili genel bilgilere geçmeden önce diğer mezheplerin akit Ģartları ile ilgili

124 _{ġemsuddîn Ebu Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman et-Tarablusî, Mevâhibu‟l-Celîl}

li ġerhi Muhtasari‟l-Halîl, (Thk. Zekeriyya „Umeyrat), Daru‟l-Alemi‟l-Kütüb, Beyrut 2003, VI, 13.

125

Ensarî, a.g.e., II, 3.

126 _{Ġbn Manzur, a.g.e., IV, 235.} 127 _{Erdoğan, a.g.e., 415-416.}

128 _{Saiduddîn Mesud b. Ömer et-Taftazanî, ġerhu‟t-Telvîh ala‟t-Tavdi lî Metni‟t-Tenkih fî Usûlî‟l-}

Fıkh, Daru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye, Beyrut 1996 I, 281.

129 _{Hamdi Döndüren, merak-ettiklerimiz-bilemediklerimiz-rükn ne demektir, sanal hazinem,} http://www.snlhznem.com/, /165627.13.03.2013.

31

bakıĢlarını kısaca verelim. Genel Ģartlar açıklanırken de mukayese imaknı vermesi bakımından diğer mezheblerin görüĢleri arada serdedilecektir.

ġafiiler bir satıĢta ve mülkiyetin naklinde gereken Ģartları sıralarken, tarafların rızasından sonra akde konu olan Ģeyin yasaklanmamıĢ olmasını gerekli görmüĢtür. Ayrıca akitleĢmeden sonra akit mahallini terk etmelerini de, akdin Ģartları arasında saymıĢtır. Yani akit konusu Ģeyin yerinin değiĢtirilmesi, kaldırılması veya üzerinde müĢteriye ait olduğunu belirtir bir yazı, iĢaret veya ayrılması gerekir. Ancak muhayyerlik Ģartı, sonradan bir kusur bulma hali, eğer mümkün ise görme muhayyerliği veya bir Ģartı Ģart koĢma durumları müstesna teĢkil eder.131

Malikîler diğer mezheplerin Ģartlarının yanı sıra, satım akdinin Ģartları arasında tarafların ma‟kûd-u aleyhi bilmelerini de eklemiĢtir. Eğer akit fasit olursa, o zaman anılan Ģart lüzum üzere olur. Ama akit eğer müĢterinin ma‟kûd-u aleyhi görme muhayyerliği üzerine kurulursa, satıcı zikretmese dahi akit caiz olur.132

Hanbeliler, diğer mezhep imamlarının saydıkları Ģartların yanı sıra, hâkimin veya kadı‟nın maslahat icabı cevaz vermesiyle de akdin sıhhat kazanacağını ileri sürmüĢlerdir.133

1.3.6.1. Ġn'ikad ġartı

Ġn‟ikad Ģartı akdin rükünlerinde aranan Ģartların toplamından ibarettir. Ġn‟ikad Ģartı, akit yapanlarda, akdin kendisinde, akit meclisinde ve akdin konusunda olmak üzere dört alanı kapsamaktadır.134

Bu Ģartları Hanefilere göre kısaca zikretmek gerekirse; en baĢta akdi yapanların akıllı ve mümeyyiz olmaları gerekir. Bir kiĢinin iki tarafı temsil etmesi bazı durumlar haricinde caiz değildir. Akdin sıygasında tarafların kabul-icaba muvafakatı olması gerekir. Akit konusunun madum değil, mevcut olması lazımdır. Ayrıca akit konusunun

131_{Maverdî, a.g.e., V,13.} 132_{Nekravî, a.g.e.,. III, 1102.}

133_{Alâaddin Ebu‟l-Hasan Ali b. Süleyman el-Merdâvî ed-DımaĢkî es-Salihî, el-Ġnsâf fî Ma‟rifeti‟r-Râcih}

mine‟l-Hilâfi ala Mezhebi Ahmed b. Hanbel, Daru‟l-Ġhyâi‟t-Turasi‟l-Arabi, Beyrut 1419,IV, 207.

32

bizzat satıcının mülkiyetinde olması lazımdır. Son olarak mal, Ģer‟an mütekavvim ve hemen veya ileride teslim edilebilecek durumda olmalıdır.135

Hanefiler satım akdinde mebiin satıcının mülkiyetinde olmasını in‟ikad Ģartı saymıĢtır. Bu yüzden mebiin akit esnasında makdûr-u teslim (teslim edilebilirlik) olmasıyla akdin geçerliliğini kabul etmiĢtir. 136

ġafiîler de teslimin akdin bir Ģartı olduğunu ve hatta eğer satıcı malı teslime yanaĢmazsa teslime icbar edileceğini de belirtmiĢlerdir.137

Akitler ancak yukarıda sıralanan in‟ikad Ģartlarını taĢıdıktan sonra meĢru olmakla hukuki mahiyet kazanır. Akitlerin salt icap ve kabulle inĢa edilirse de meĢru sayılabilmesi için, fukahanın ya nasstan ya da nass üzerine yaptıkları kıyastan elde ettiği delillere dayandırdığı kurallara da uyma zorunluluğu vardır.138

1.3.6.2. Sıhhat ġartı

Sıhhat Ģartı, Ġslam hukukunun ibadetler ve muameleler kısmında karĢımıza çıkmaktadır..Muamelelerden,-hukukun alanına girdiği için- akdin Ģartları içerisinde yer alan sıhhat Ģartını anlamalıyız.139

Sıhhat Ģartı genel ve özel Ģart olmak üzere ikiye ayrılır. Mesela satım akdi belli bir süre ile sınırlanamaz. Ġcare akdinde ise zamanın sınırlanma Ģartı, sıhhat Ģartını oluĢturur. Böylece genel Ģart, akdin iktizası olan Ģart olmaktadır. Özel Ģarta gelince, peĢin semen karĢılığında malın teslim zamanının bilinmesi Ģart olur. Bilinmezse akit fasit olur.Hanefilere göre sıhhat Ģartı eksik olması akdi ifsat eder. Mesela sarf akdinde taraflardan ikisi veya birisi, akit meclisinden ivazları kabzetmeden ayrılmaları durumunda akit fasit olur.140 Burada kabz, verilen hükmün odak noktasını oluĢturmaktadır.

135 _{Heyet, Feteva-i Hindiyye, Daru‟l-Fikr, Beyrut 1991, III, 3.} 136 _{Zuhayli, a.g.e., 13; Maverdî, a.g.e., V, 39.}

137

Nevevî, a.g.e., XI, 498.

138 _{Ahmet Ünsal, Ġnikadın (Akdin Hukuki Mahiyet Kazanması) mahiyeti, A.Ü. Ġ. F. Dergisi, 51: 2. 96.} 139 _{ġenkıtî, a.g.e., V, 211.}

33

Hanefiler, tarla kiralama (müzaraat) akdinde sıhhat Ģartının tarla ile ekicinin arasını tahliye (=serbest bırakma) olduğunu söylemiĢlerdir.141

ġafiîlere göre sarf ve selem akdinde sıhhat Ģartı, akde konu olan Ģeyin teslim edilebilirolmasıdır.142

Malikîlere göre nikah akdinde muhayyerliğin olması akdi ifsat ederken, satım akdinde ise muhayyerliğin bulunması sıhhat Ģartıdır.143

Hanbeliler ise sıhhat Ģartları arasında tarafların akdin konusunda bilgili olmasını dile getirmiĢlerdir.144

Ġmam ġafiî rehin akdinde kabzın devamlılığının sıhhat Ģartı olmadığını söylemiĢtir. Ġmam Malik ise, zahir olan nass( )145 a dayanarak kabzın ve devamlılığın sadece rehin akdi için değil, diğer tüm akitleri de içine alacak Ģekilde genelleĢtirerek sıhhat Ģartı olduğunu belirtmiĢtir.146

1.3.6.3. Nefaz ġartı

Nefaz, bir Ģeyin caiz ve tamamlanmıĢ olması demektir.147 Akitlerde nefaz, yürürlülük Ģartıdır. Nefaz Ģartı, klasik Ġslam hukuk kaynaklarında daha çok mebi üzerinde tasarruf yapma salahiyeti konusu içinde iĢlenmiĢtir.

Nefaz Ģartını iki maddede toplayabiliriz: Birincisi mebiin sahibinin asil veya veli/vekillik durumu üzerinde mülkiyet, ya tam olur ya da nakıs olur. Tam mülkiyetten maksat, tasarrufta Ģer‟an herhangi bir maninin olmamasıdır. Nakısta ise mebiin esas sahibinin tasarrufu için veliye ihtiyaç duymasıdır. Bu durumda akit izne bağlı olarak geçerli olur. Dolayısıyla mülkiyet ancak iznin verilmesiyle kazanılır. Hanefilere göre nefaz açısından akitler, nafiz ve mevkuf diye ikiye ayrılır. Kendisinde inikad ve nefaz

141 _{Semerkandî, a.g.e., III, 270.} 142

Nevevi, a.g.e.,143. 143

Ebulvelid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. RüĢd el-Kurtubi eĢ-ġehir bi Ġbn RüĢd,

Bidayetul Müctehid ve Nihayetu-l- Muktesid, Matbaatu Mustafa elbabî el-Halebî ve Evladihi,

Mısır, 1975, II, 8.

144 _{Behûtî, Ravdu‟l-Murabba‟ ġerhu Zâdi‟l-Müstakna‟ fî Ġhtisâri‟l-Makna‟, (Thk. Saîd Muhammed} el-Lehham), Daru‟l-Fikr, Beyrut ty., I, 221.

145 _{Bakara, 283.}

146 _{ĠbnRüĢd, a.g.e., II, 274.} 147 _{Erdoğan, a.g.e., 365.}

34

Ģartları bulunmakla beraber, akdin tüm rükünlerini taĢıyan akit nafiz-geçerli olur. Mevkuf ise, kendisinde in‟ikad Ģartlarıyla beraber akdin rüknü bulunsa bile nefaz Ģartı bulunmamasıdır. Ġkincisi de;mebi üzerinde baĢkasının hakkının bulunmaması. Mesela rehin bırakılmıĢ veya icara verilmiĢ Ģey üzerinde kendisine rehin bırakılanın veya kiracının tasarrufu geçersizdir.148

1.3.6.4. Lüzum ġartı

Hanefiler yukarıda zikrettiğimiz Ģartlara ilave olarak akdin lüzum Ģartını da eklemiĢlerdir.149

Ebu Hanife ve Ebu Yusuf, nikahın lüzum Ģartı sayılmak üzere erkeğin iktidarsızlık, kadınsılık, tutukluk, kısır olma ve kesiklik gibi normal olmayan kusurları sebebiyle nikahın feshedilmiyeceği görüĢündedir. Ama Ġmam Muhammed ise, erkeğin abraĢ deli veya cüzzam olması nikahın lüzum Ģartına aykırı olarak nikahı ifsat eder, demiĢtir. Zira bu ayıplar karĢı tarafa geçip zarar vereceği için beraberliği sürdürmeyi imkansız kılar. Bu yüzden nikah feshedilir. Kadına gelince bu kusurlardan dolayı erkeğin nikahı devam ettirme tercihi bakidir. Nikah feshedilmez.150

ġafiîlere göre ise akdin Ģartları iki grup olarak belirlenmiĢ olup sıhhat Ģartı ile lüzum Ģartından ibarettir. Bunları Ģu Ģekilde sıralayabiliriz:Akitlerde karĢılıklı rıza olacak,akit gayrimeĢru olmayacak, haram kılınmıĢ ayn‟lar olmayacak.Bu Ģartlardan birisi ne zaman eksik olsa, o anda akit fasit olur.151Bu konuda rivayet edildiğine göre imam ġafinin görüĢü Ģudur:Akdin Ģartları içinde sayılan lüzum Ģartları dörttür. Birincisi, akit taraflarının rızasının olmasıdır ki, mükreh olma (rıza dıĢındaki bir ortam) durumunun olmamasıdır. Zira mükrehin bey‟i geçerli değildir. Ġkincisi akdi iptal eden Ģartlar veya meçhul bir süre gibi nehyedilmiĢ bir durum olmamalıdır. Üçüncüsü bizatihi haram olan bir Ģey üzerine akitleĢme olmamalıdır.ġafiîler bu üç Ģarta sıhhat Ģartı demiĢlerdir. Birisi eksik olsa akit fasit olur. Dördüncüsü, rıza üzere akitleĢtikleri yerden ayrılmalarıdır. ĠĢte bu Ģartı, bey‟in sıhhati sağlandıktan sonra lüzum Ģartı olarak adlandırmıĢlardır.Bazı fakihler bu dört Ģarta ilaveten beĢinci bir Ģart eklemiĢlerdir ki o da, akit taraflarının caiz olan bir iĢi yapmalarıdır. Taraflardan ikisi veya birisi sefih,

148 _{Semerkandî, a.g.e., II,34.} 149

Ġbn Nüceym, a.g.e., 282.

150 _{ġerafeddin Musa b. Ahmet b. Musa Ebu‟n-Necâ el-Hicavî, el-Ġkna‟ fî Fıkhi‟l-Ġmam Ahmed b.}

Hanbel, (Thk. Abdullatif Muhammed Musa es-Subki), Daru‟l-Marife, Beyrut ty., III, 179.

35

mecnun veya çocuk olduğu için hacr altında olmaması gerekir. Akit yapanların hacr altında olmalarıyla akit batıl olur.152

Fıkıh kaynaklarında lüzum Ģartı değiĢik akitlerde mezheplere göre değiĢtiğini ve dolayısıyla müstakil bir baĢlık altında yer almadığını gördük. Mesela nikah akdinin lüzum Ģartı, Hanbelilere göre kefaet yani eĢlerin eĢit mesabede olmalarıdır. Olmasa da nikahın sıhhatine zarar gelmez, nikah akdi geçerli olur, demiĢlerdir. Yine aynı mezhebin rehin akdindeki lüzum Ģartı ise, kabzın devamlılığıdır.153

1.3.7. Kabz Açısından Akitler