Sanayi, İş Kolları ve El Sanatları

Günümüzde Türkiye’nin iktisadî bakımdan önemli merkezleri arasında adı artık anılmayan Tokat, 19. yüzyılın ortalarına kadar, uzunca bir süre sanayi üretimindeki çeşitlilik, kalite, hacim ve ticari faaliyetlerin canlılığıyla Andolu’da uluslararası üne sahip büyük merkezlerden birisiydi (Genç, 2000: 272–292). Tokat’ta gelişen sanayi dalları içerisinde, transit taşımacılığın da temel konusunu oluşturan ham ipeğin işlenmesi zikredilmelidir.

18. yüzyılın başlarında İran’dan Tokat’a gelen ham ipeğin şehirdeki kazzazlar tarafından işlendiği; dikiş ipliği, düğme ve dokumada kullanıldığı, artanın da ihrac edildiği görülmektedir. Zamanla İran’dan gelen ipek miktarının azalmasına paralel olarak Tokatlıların kendi ham ipeğini üretme girişimlerine başvurduğu anlaşılmaktadır (Genç, 2000:276). Tokat’ın gelişen bir sanayi üretimi de pamuklu dokuma ve basma üretimidir. Bu üretim dalı çevre nahiye ve kazaları da kapsayan geniş bir yelpazeye dayalı bir üretim sektörüdür. Özellikle Batı Anadolu ve Adana’dan gelen pamuk Tokat’ta işlenip boyaması gerçekleştirildikten sonra iç ve dış piyasalara sürümü yapılmaktaydı. İncelediğimiz defterde basmacılık faaliyetini sürükleyen unsurların başında zimmîlerin de yer aldığını görmekteyiz: Basmacı Karz-oğlu (TŞS 16, 9/2), Basmacı Huvand (TŞS 16, 14/3), Basmacı Akob (TŞS 16, 129/1), Basmacı Babük (TŞS 16, 122/1), Basmacı Artin (TŞS 16, 69/2) gibi. Kazzâzlar arasında da zimmîlerin adına sıkça rastlamakla birlikte bu kesimde Müslimlerin de yer aldığını söylemek mümkündür. Tokat’ta dokumacılığın geliştiğinin önemli bir göstergesi de Kazzâzlara ait bir sokağın bulunması ve İplik Pazarı gibi çok özel bir pazarın şehirde yer almasıdır.

Tablo 24.Tekstil Sektörü ile İlgili İş Kolları

Boyacı İplikçi Penbeci (pamuk işleyen)

Çullâh (yün işleyen) Kavukçu Peştemâlci

Elvâncı Kazzâz (ipek işleyen) Puşici ve takyeci

Tokat’ta gelişme imkânı bulan diğer bir sanayi dalı da dericiliktir. Tokat’ta dericiliğin köklerinin çok eskiye dayandığının göstergelerinden birisi de Debbâğhâne-i Atik ve Cedîd olmak üzere iki mahallenin varlığıdır. Tabaklanmış, boyalanmış cilalı deri olarak bilinen sahtiyan yapımında Tokatlıların usta olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle Tokat’ın sarı ve mavi sahtiyanları meşhurdu. Tokatlılar yine sahtiyan konusunda uzmanlaşmış Karaman ve Diyarbakır’da üretilen derilerin pazarlamasını da yapmaktaydı ve bir bakıma sahtiyan pazarını ellerinde tutmaktaydı (Genç, 2000: 276).

Tablo 25.Dericilikle İlgili İş Kolları

Debbağ Haffâf

Derzi Kalpakçı

Dikici Kürkçü

Gönci Sarrac

Her toplumun temel gereksinimi olarak karşımıza çıkan gıda sektörü de Tokat’ta yerini almıştır. İncelediğimiz defterdeki vergi kayıtlarından edindiğimiz bilgilere göre Tokat’ta gıda konusunda faaliyet gösteren iş kolları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 19. yüzyıla girerken canlı bir görüntü arz eden Tokat’ta manavların bir sokağının da olduğu görülmektedir. Attarlar günümüzün baharatçıları görünümünde olduğu kadarıyla iğne ve iplik de satabilmekteydi. Tokat’ın bugün de meşhur olan yiyecekleri arasında gösterebileceğimiz çörek ve kebap o günlerde de yaygın olarak tüketilmekteydi. Kadayıf tüketiminin de yaygın olduğunu incelediğimiz defterdeki narh kayıtlarından öğrenmekteyiz.

Tablo 26. Gıda Sektörü ile İlgili İş Kolları

Arpacı Çörekçi Kebapçı

Attâr Etmekçi Manav

Bakkal Kadayıfçı ve şerbetçi Setenci

Tokat, 19. yüzyıla girerken Ergani madenlerinden çıkarılan bakırın külçe haline getirildiği bir yer olması hasebiyle Osmanlı bakırcılığının ve bakır eşya imalatının lokomotifi haline gelmiştir.

Tablo 27.Farklı Aletlerin Üretimiyle Uğraşanlar

Çıkrıkçı Keçeci Palancı

Çilingirci Kılıççı Semerci

Demirci Kundakçı Tarakçı

Kalaycı ve kazgancı Kuyumcu Urgancı

İnşaat sektörüne baktığımızda Tokat’ta bu sektörün oldukça gelişmiş olduğu söylenebilir. Öyle ki inşaatları ayakta tutmak üzere yapılan kiriş türlerinden birisinin adı da Tozanlu kirişidir. Bu durum inşaat sektöründe Tokat’ın kendisine özgü tarzlar da ortaya koyduğunun göstergesidir. Yine kiremitçilerin ürettiği bugün büz diye tabir edilen künklerden birisinin adı oğulbey künküdür. Bu da Tokat’a özgüdür. Bütün bunlar Tokat’ta inşaat alanında iyi ustalar olduğunun kanıtları arasındadır.

Tablo 28.İnşaat Sektörü ile İlgili İş Kolları Keresteci ve neccâr (marangoz) Kirişci

Kireççi Koltukcı

Kiremidci Taşcı

İncelediğimiz defterde yukarıdaki meslek gruplarına dâhil edemediğimiz bazı meslek grupları da aşağı da Tablo.29’da gösterilmiştir.

Tablo 29.Diğer İş Kolları

Berber Hurdacı

Çubukçu Kasâr

Duhâncı Nalçacı

Eskici Nalband

16 numaralı sicilde bulunan özellikle esnaf terekelerinde esnafların kullandıkları alet ve edavatların fiyatlarına da ulaştık. Tablo 30’a baktığımızda Bedesten’de dükkânlar yerine dolap tabir edilen unsurların kullanıldığı, bunların fiyatının da değişken olduğu, kazzaz ve çullah gibi dokumacılık aletlerinin fiyatlarının düşük olduğu, kazgancı aletinin ise daha pahalı olduğu görülmektedir.

Tablo 30.Üretim Aletleri Fiyatları

Attar hırdavatı 147,5 guruş Kazgancı aleti 100 guruş Bedesten dolabı 80-250 guruş Kazzaz aleti 5 guruş

Basmacı Aleti 20 guruş Keçeci aleti 15 guruş

Berber takımı 35 guruş Nalband Aleti 20-40 guruş

Çullah Aleti 10 guruş Örs ve körük 100 guruş

Dikici aleti 20-38,5 guruş Teymürcü Aleti 81 guruş 10 para İncelediğimiz defter Tokat’ta dükkân fiyatlarıyla ilgili de bazı bilgiler içermektedir. Bunu da Tablo.31’de gösterdik. Tabloda gördüğümüz en yüksek dükkân fiyatı Sipahi Pazarı’ndaki bir kahveye aittir. Buradan da anlaşıldığı kadarıyla bulunduğu mekânlar, işlerlik ve benzeri durumlar dükkânların fiyatlarını etkileyebilmektedir. Örneğin aynı türdeki nalband dükkânlarından Sulu Sokak’ta olanı 300 guruş, At Pazarı’ndaki ise 200 guruş üzerinden fiyatlandırılmıştır. Aynı sokaktaki dükkân fiyatlarının ise nerdeyse aynı olduğu görülmektedir. Kazgancılar sokağındaki iki kazgancı dükkânının fiyatı da 500 guruş üzerinden değerlendirilmiştir.

Tablo 31.Tokat'ta Dükkân Fiyatları

Dükkân türü Bulunduğu mahal Fiyat

Arpacı dükkânı Kapan 300 guruş

Berber dükkânı At Pazarı 60 guruş

Çulha Kârhanesi İplik Pazarı 300 guruş

Dikici dükkânı Dikici Sokağı 300 guruş

Dükkân Haffâfân Sokağı 500 guruş

Dükkân Haffâfân Sokağı 270 guruş

Dükkân Meydan Sokağı 500 guruş

Dükkân Sipahi Pazarı 100 guruş

Dükkân Teymürcüler Sokağı 270 guruş

Dükkân Urgancılar Sokağı 50 guruş

Hurdacı dükkânı Hurdacılar Sokağı 60 guruş

İpekçi Kârhanesi Monla Bektaş Mahallesi 350 guruş

Kahve dükkânı Sipahi Pazarı 800 guruş

Kazgancı dükkânı Kazgancılar Sokağı 500 guruş Kazgancı dükkânı Kazgancılar Sokağı 500 guruş

Kazzâz dükkânı - 100 guruş

Keçeci dükkânı Sulu Sokak 200 guruş

Manav dükkânı Meyvehâne Sokağı 370 guruş

Muytâb dükkânı - 100 guruş

Nalband dükkânı Sulu Sokak 300 guruş

Yüncü dükkânı Mahkeme Sokağı 150 guruş

16 numaralı sicilde kişilerin mirasları içerisinde dükkân ve diğer mülklerin yanında dükkân gedikleri de yer almaktadır. Gedik, Osmanlı hukukunda imtiyaz ve inhisar esasına dayanan tasarruf hakkı anlamında bir terimdir (Akgündüz, 1996: 541– 543). İncelediğimiz defterden anlaşıldığı kadarıyla dükkânların mülk fiyatları dışında bir de dükkân açma ruhsatı gerekmekteydi. Tablo.32’ye baktığımızda defterde yer alan gediklerden en pahalısı At Pazarı’ndaki kahve gediğidir. Yukarıda dükkân fiyatlarında da aynı duruma rastlamamız At Pazarı civarındaki kahvehanelerin oldukça iyi işlediğini ortaya koymaktadır.

Tablo 32. Tokat'ta Dükkân Gediği Fiyatları

Attar dükkânı gediği 60 guruş

Bakkal dükkânı gediği 400 guruş

Bakkal dükkânı gediği 450 guruş

Kahve gediği (At Pazarı) 500 guruş

Kahve gediği (Teymürcü-oğlu Hanı) 150 guruş

Kazgancı dükkânı gediği 20 guruş

Manav dükkânı gediği 20 guruş

Nalband dükkânı gediği 50 guruş