Salyâne ve Masarifât Defterleri

18. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı halkının olağan vergiler yanında ödemek zorunda kaldığı “vilâyet masrafı” yükümlülüğünün ortaya çıkmasında 16. yüzyıl sonlarından itibaren devletin malî, idarî, askerî yapısında meydana gelen gelişmeler etkili olmuştur. Avrupa’dan Osmanlı Devleti’ne gümüş girişinin artması, 1584’te akçenin değerinin düşürülmesi, savaş tekniklerinin değişmesi, Celâlî isyanlarının yaygınlaşması, timar sisteminin bozulması, maaşlı kapıkulu askerinin sayısının giderek artması, devlet hazinesinin devamlı açık vermesi gibi nedenlerle merkezin peşin vergilerle gelirleri artırmak istemesi ve bu isteğin bir sonucu olarak avarız vergilerinin sürekli hale gelmesi, imdâdiye adıyla yeni vergiler konması, boşalan timar topraklarının iltizama verilmesi, savaşlar ve iç güvenlik için valilerin kalabalık kapı halkı oluşturmalarına izin verilmesi gibi uygulamalar ‘‘vilâyet masrafı’’ yükümlülüğünü tetikleyen önemli sebepler olarak ortaya çıkmıştır. Kalabalık kapı halkı beslemek zorunda olan ve ciddi ekonomik zorluk çeken beyler ve paşalar, masraflarını padişahın izni ile halka yeni vergiler koyarak karşılama yolunu tercih ettiler. Böylece,

bu vergileri düzenli toplamak amacı ile tevzi (salyâne) defteri uygulaması başladı (Açıkel ve Sağırlı, 2005: 96).

Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkan bu yeni mali ve ekonomik tablo sancak ve kazalarda yapılan harcamaların büyük bir kısmının halka yüklenmesine neden olmuştur. Salyâne de halka yüklenen yükümlülüklerden birisidir. Sancak ve kazaların giderleri yılda iki taksit olmak üzere salyâne olarak halktan toplanmıştır. Osmanlı’nın küçük bir modeli olan Tokat’ta bu uygulamadan nasibini almıştır. Salyâne defterlerine ‘‘masarifât’’ ya da ‘‘ale’l hesap’’ defteri de denmektedir. Masarifat defterlerindeki taleplerin önemli bir kısmını merkezden istenen nakdî yardımlar ve yerel giderler için istenen örfi vergiler oluşturmaktaydı (Beşirli, 2005: 273).

Salyâne defterleri şer‘iye sicillerine şu şekilde kaydedilmekteydi: ‘‘Defter oldur ki’’ girişinden sonra kapsadığı dönemin tarihi ve o dönemin masraflarının kısa bir özetini içeren bölüm yer almaktaydı. Bu bölümün hemen ardından masrafların listesi çıkarılmakta ve masrafların guruş ve para cinsinden değeri verilmekteydi. Listenin hemen bitiminde genel toplam yer almaktaydı. Daha sonra ise genel toplamın kaza merkezindeki esnafa, hanlara, mahallelere ve nahiyelere düşen payları belirtilmekteydi. En son olarak da bu unsurlara düşen paylar kendi içerisinde pay edilirdi. Bu dağıtımda dikkat edilen başlıca nokta ilgili mahallenin, esnaf grubunun ya da köyün ödeme gücüydü (TŞS 16, 156/1).

Rûz-ı Hızır ve Rûz-ı Kasım olmak üzere yılda iki defa hazırlanan salyâne defterleri sıkıntıların doruk noktaya çıktığı zamanlarda da düzenlenebilmiştir. Bu tip defterlere genel olarak ‘‘aralık tevzî’’ denmektedir (Beşirli, 2005: 273).

Salyâne defterlerinin hazırlanması ve buna uygun olarak reayadan vergi tahsili belli bir usul dâhilinde gerçekleşirdi. İlk olarak kadı başkanlığında vali, mütesellim ve voyvoda gibi üst düzey idareciler, â‘yân, şehir kethüdası, esnaf kethüdaları ve ileri gelenlerden bazılarının hazır olduğu bir toplantı düzenlenirdi. Bu toplantıda “Masârifât- ı belde” gözden geçirilir, kamu harcamaları gider olarak sicile yazılırdı. Genel toplamın belirlenmesinin ardından kadı veya naibe her guruşta bir para hesabı ile “harc-ı defter ve imza” ile diğer personel için “ihzarîye”, “hüddâmiye” vb. adlarda ücretler eklenirdi. Önceki dönemlerden vergi borçları kalmışsa o da genel toplama dâhil edilerek reayaya paylaştırılacak şekilde hazır hale getirilirdi. Bu usulle hazırlanan salyâne defterinin, bir sureti kontrol edilmesi için merkeze yollanırdı. Merkezdeki kontrolle, usulsüzlüklerin ve halka haksız vergi yüklenmesinin önüne geçilmesi amaçlanmaktaydı. Merkeze giden suret ilgili dairede görevli memurca kontrol edildikten sonra tasdik edilip, mühürlenirdi. Uygun görülen defter padişah onayından sonra ait olduğu kazaya geri gönderilir ve böylece vergilerin toplanması için gerekli izin sağlanmış olurdu (Açıkel ve Sağırlı, 2005: 100–103).

16 Numaralı defterde üç adet salyâne kaydı mevcuttur. Birinci kayıtta Sivas Valisi Mehmed Paşa’ya verilecek 4404 guruş miktarındaki imdad-ı seferiyenin ikinci taksidi, voyvodanın 21000 guruşluk alacağı, Menzilci Hüseyin Ağa’ya bu defalık verilecek imdadiye, masarifat-ı belde, imza harcı, i‘lâmât ve mürâselât ve hüccec harçları ve voyvodaya tahsîldâriye ve ayrıca eminiye ve hüddâmiye ve tertib-i defter ve yâfte-i kalemiyye önemli kalemleri oluşturmaktadır. Ortaya çıkan masarifatın toplamı ise 63620 guruştur. Bu masarifat Tokat merkezdeki esnaf ve hanlara, Tozanlu, Kafirni ve Komanat nahiyelerine bölüştürülmüştür. En büyük pay 35787 guruşla esnafa ayrılmıştır (TŞS 16, 156/1).

İkinci kayıtta Sivas Valisi Mehmed Paşa’ya verilecek zahire bedeli, ağnam bedeliyesi, deve masrafı ve mübaşiriyesi ve önceki salyaneden kalan mahallelerin payına düşen Mart menzili ve Eylül menzili imdadiyesi, belde masrafları ve yukarda zikrettiğimiz harçlar ve diğer giderler yer almaktadır. Bu defterin yekûnu 76106 guruşdur. Paylaşım bir önceki defterde olduğu gibi yapılmıştır (TŞS 16, 121/1).

Üçüncü kayıt ise 30266,5 guruşluk bir meblağ olup mahallelere düşen bir paydır. Bu masarifat defteri ise Şark Canibi Seraskeri maiyetindeki askerler için ferman gereği talep edilen on dört bin on yedi buçuk guruş arpa ve buğday bedeli ve dört bin beş yüz doksan beş guruş mübaşiriye ve iki yüz guruş mübaşirler ve adamlar için yapılan hizmet bedeli ve üç bin guruş menzilci Hüseyin Ağa’ya bu defa verilecek imdadiye ve daha öncesine ait bin yirmi bir buçuk guruş salyâne ve yedi yüz elli guruş diğer harçlar vb. olmak üzere hesaplanmıştır. (TŞS 16, 46/1).

Menzilhanelerin yıllık veya altı aylık masrafları önceden hesap edilerek menzilci tayin edilen kişiye kaza halkı tarafından taksitler halinde vergi olarak ödenirdi (Açıkel, 2004: 13). Tokat’ta da bir menzilhane bulunmaktaydı. 16 No’lu Defter’de bir de Menzil defteri kaydı vardır (TŞS 16, 130/2). Bu kayıtta altı aylık menzil ücreti 7540 guruş olarak hesap edilmiş ve mahallelere bölüştürülmüştür.