Giyecekler

İncelediğimiz 16 numaralı Tokat Şer‘iye Sicili 19. yüzyıl başlarında Tokat’ta kullanılan giyim eşyalarıyla ilgili de ayrıntılı bilgiler içermektedir. Belgelerde çok

sayıda giyim eşyası bulunduğundan bunları da dış giyim, iç giyim, aksesuar ve başlıklar olarak sınıflandırdık.

Tablo 13. Tokat'ta Kullanılan Dış Giyim Ürünleri

Aba şalvar Çuha abdestlik Kaput Senalık

Aba yağmurluk Çuha biniş Kebîr aba yağmurluk

Serbâb entari Alaca entari Çuha cübbe Kebîr entari Siyah sahtiyân Alaca şalvar Çuha çakşur Kebîr kedi kürk Siyah şalvar Atlas entari Çuha entari Kebîr meşlâh Şâlî abdestlik Atlas libâde Çuha libâde Kedi ve sansar

mahlût kürk

Şâlî biniş Atlas şalvar Çuha şalvar Keşan şalvar Şâlî cübbe Bazar’ın bez

entarisi

Çuha yüzlü kürk Ketan gömlek Şâlî Halebî Beldar entari Damgahane entari Kırmızı entari Şalvar

Beyaz çiçekli entari Eğrüm iş gömleği Kurutma gömlek Şalvar peştemâl Beyaz çiçekli

zerdevâ kürk

El yemenisi Kutnî entari Şam alacası entari Beyaz dimi şalvar Entari Kutnî şalvar Şayak şalvar Beyaz ihrâm Filibe şalvarı Kutnî yüzlü libâde Şeritli kutnî entari

Beyaz libâde Futa Kuzu kürk Şeritli mâ’î hare

cübbe

Beyaz mendil entari Gevcân kürk Kuzu yüzlü kürk Şeritli penbe şâlî cübbe

Beyaz Şamkârî entari

Gezi entari Kürk Şeritli sarıçiçekli

entari

Beyaz şayak şalvar Gezi şalvar Libâde Şeritli şâlî cübbe

Bez entari Giyim esvâbı Libâs Tamgahane entari

Bez libâde Gömlek Mâ’î atlas entari Taraklı entari Bez mâ’î entari Gön damgahane

entari

Mâ’î bez entari Taraklı şalvar

Biniş Gön peten hırka Mâ’î biniş Tavşan kürk

Biniş entari Gügül ipekli gömlek

Mâ’î cübbe Uskûfe entari

Canfes entari Hare aba Mâ’î entari Uskûfe hırka

Canfes yüzlü kürk Hare cübbe Mâ’î yüzlü kürk Ustûfa entari

Cübbe Hare libâde Maraş gömleği Ustûfa hırka

Çakşur Hare şalvar Meşlâh Uşak eteği

Çiçekli entari Hare şeritli cübbe Mısır futası Yapağı aba Çiçekli kedi kürk Hariciye Neftî biniş Yapağı şalvar

Çiçekli libâde Harir setre Peştemâl Yelek

Çiçekli peten yüzlü kakım kürk

Hatayî entari Peten entari Yünlü şâli cübbe Çiçekli sansar kürk Hatayî şalvar Peten hırka Zerdevâ kürk Çiçekli şalvar Helâlî ipekli Peten yüzlü kakım

gömlek kürk Çiçekli turuncu

şalvar

Hilkâfa kürk Peten yüzlü zerdeva kürk

Çiçekli yüzlü sincap kürk

İhrâm Poşu

Çit basma kaftan İpekli gömlek Samur kürk Çitari entari İşleme futa Sansar kürk Çorum gömleği İşleme yüzlü kakım

kürk

Sarı canfes entari

Dış giyim ürünlerine baktığımızda entari, cübbe, şalvar, libâde ve gömleklerin ağırlıkta olduğunu görmekteyiz. Bu giysiler çoğunlukla yapıldıkları kumaşa ya da kumaşın desenine göre isimlendirilmiştir. Giysilerin isimlendirilmesinde bazen rengine de dikkat edilmiştir. Giysilerin imal edildiği kumaşlar çoğu kez yapıldığı yerle özleştirilmiştir. Çorum gömleği, Hatayî şalvar, Filibe şalvarı bu çeşit bir özleştirmenin sonucudur. Kürkler arasında en çok kullanılanın sansar kürk olduğu belgelerden anlaşılmaktadır. Kürklerle ilgili terekelerde adet yazmak yerine yaka ifadesi kullanılmıştır. Giysilerde en çok kullanılan renkler beyaz, siyah, mavidir. Az sayıda turuncu, mor, güvez, yeşil, neftî giysi örnekleri de bulunmaktadır. Motiflerden en yaygın olanı çiçeklilerdir. Ancak şeritli ve hare motifler de yaygındır. Elbise ve hırkalar içerisinde en pahalı olanları Isparta yöresine özgü petenden yapılanlardır. Uşak eteği ise yalnızca Bozoklu fahişenin defterinden çıkmıştır. Bu da göstermektedir ki Tokatlı kadınlar etekten ziyâde entari türü giysileri tercih etmektedir.

Tablo 14. Tokat'ta Kullanılan Başörtüleri ve Başlıklar

Ahmediye Çit değirmi İşleme poşu Sade çevre

Alaca çocuk bürüğü Çitari şem‘i İşleme yağlık Şeritli baş yemenisi

Atlas takye Destâr Kalpak Şeritli çevre

Baş çarşabı Dülbend örtüsü Kavuk Takye

Baş çevresi Fes Kebir fes Sagîr fes

Baş yemenisi değirmi

Göz puşi Ketân (keten) bürük Sarık Başlık Gügül bürük Ketân mendil bürük Telli çevre Başlık peçesi İpekli bürük Kırmızı fes Yağlık Beyaz derlik

(terlik)

İslambol yemenisi değirmi

Beyaz dülbend değirmi

İşleme baş yemenisi

Mendil bürük Yazma Beyaz işleme çevre İşleme bürük Mücessem baş

yemeni değirmi

Yenidünya fes

Bürük İşleme çevre Mücessem çit

değirmi

Yeşil sarık

Çevre İşleme mendil

bürük

Mücessem yemeni değirmi

Yeşil ahmediye 19. yüzyılın ilk çeyreğinde Tokat’ta başörtüleri ve başlıklarda da büyük bir çeşitlilik ve gelenek-yenilik sentezi karşımıza çıkmaktadır. Birçok terekede geleneksel İslami başlıklara rastlarken aynı terekelerde fesin de çıkması toplumdaki bir kişinin aynı zamanda kavuk, sarık, fes sahibi olduğunu ve bunların üçünü de kullandığını göstermektedir. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından yaklaşık iki sene sonra Osmanlı asker ve memurları için fes zorunlu tutulacaktı (Karal, 1988:158). Bernard Lewis’e göre fesin kabul edilmesinden sonra bu yeni başlığa halkın muhalefetini önlemek ve gerekirse bastırmak için sıkı tedbirler alınmıştı (Lewis, 1991:102). 16 numaralı defter Bernard Lewis’in görüşünü çürütür bir yapıya sahip çünkü fesin resmi anlamda kabulünden neredeyse 16 sene öncesine ait terekelerde gerek Müslim gerekse Gayrimüslimler Tokat’ta bu başlığı kullanmaktaydı. Lewis’in kanısı Osmanlı geneli için doğru kabul edilse bile Tokat örneği için geçerli olmadığı anlaşılmaktadır.17

Başlıklar arasında en fazla yer kaplayanı şüphesiz ki kadın başlıklarıdır. Kadınların özellikle el işlemesi veya değişik motiflerle süsledikleri yemeni ve yazma kültürü günümüzde Tokat’ta eskisi kadar olmasa da canlılığını korumaktadır. Yağlık, çevre ve mendil ölçüsünden büyük, bir değirmi pamuklu bezdir. El tezgâhlarında dokunurken işlenir ve süslenirdi. Tokat bölgesinde kullanılan yağlıklar genellikle beyaz

17

Fes’in 1829’da İkinci Mahmud’un yayımladığı bir fermanla Yeniçeri Ocağı yerine kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu’na zorunlu kılındığı açıktır. Bkz. Hülya Tezcan, ‘‘Fes’’, TDVİA, 12, İstanbul, s.415–416. Ancak Tokat örneğinde bu başlığın daha önceden de Müslim ve Gayrimüslim vatandaşlar tarafından giyildiği incelediğimiz defterden anlaşılmaktadır.

renkte olup kenarları süslüdür. Boyun ve bel arasındaki göğüs açıklığını kapatacak biçimde de yerleştirilip kullanılmaktadır (Çağlayan, 1990: 19–20).

Tablo 15. Tokat'ta Kullanılan İç Giyim Ürünleri

Alaca don İçlik Kurutma don

Çiçekli içlik İpekli don Mâ’î don

Don İpekli mendil don Mendil don

16 numaralı Tokat Şer‘iye sicilindeki tereke örneklerinde iç çamaşırlarının da mirasa dâhil edildiğini görmekteyiz. Bunlar mirasta geniş bir yer alsa da çeşit bakımından oldukça sınırlıdır.

Tablo 16. Tokat'ta Kullanılan Giyim Aksesuarları18

Aba uçkur Dizlik Kemer kuşak Sîm kuşak

Al kuşak Feraceler kemeri Keşan kuşak Sîm kuşak ve kolan Alaca kuşak Haleb kuşağı Ketân kuşak Sîm yaldızlı kuşak

Basma kuşak Humre kuşak Kuşak Sîm yaldızlı telkâri

kuşak Bez çorap İpek kuşak Ketân ipliği çizme Şâl kuşak

Bez dizlik İplik kuşak Ketân uçkur Şam kuşağı

Çedik (çetik) İplik çizme Kırmızı çizme Telkârî sîm kuşak Çiçekli şâlî kuşak İşleme terlik Kurutma uçkur Tosya çıbıklı kuşak

Çizme İşleme uçkur Papuç Tozluk

Çizme Keçe kuşak Postal Uçkur

Çorap Kemer Serbâb kuşak Yağmurluk kesesi

19.yüzyılın ilk başlarında Tokat’ta değişik giyim aksesuarları da kullanılmaktaydı. Bu aksesuarlar içerisinde en çok tercih edilenler şüphesiz ki kuşaklar ve bunlara ait kolanlardı. Bunun dışında çorap, çizme, el örmesi çorap diyebileceğimiz çedik, pabuç, postal gibi ayak giyimi unsurları da vardı. Dizlik, tozluk gibi daha özel aksesuarların da çok sınırlı sayıda kullanıldığı görülmektedir.