Antik dönemde şaraplarından çok üretmiş olduğu kaliteli zeytinyağı ile331 pazarda kendine yer edinen Samos Adası’nın, zeytinyağı ihracatında kullanıldığı düşünülen amphoralarının332 üretimine İ.Ö. 7. yüzyıl sonlarında başladığı düşünülmektedir333. Dışa çekik ağız kenarına, kısa ve dışa doğru açılan boyuna, gövdenin en geniş yerini oluşturan yukarı çekilmiş omuzlara, dibe doğru hızla daralan ovoid gövdeye sahip bu amphoraların genelde içi boş geniş kaideleri ve omuz ortasından çıkan yay formlu kısa kulpları bulunur. Boyun-omuz geçişinde bulunan belirgin profilleri karakteristiktir.
323
Lawall 2010a, 161, Lev. 93, no. 4.
324
Abramov – Maslennikov 1991, 234-235, Fig. 1, no. 7
325
Kacharava 1995, 65, Fig. 3.
326
Monachov 1999a, 55, Fig. 8, no. 3.
327
Monachov 1999a, 82, Fig. 20, no. 1.
328
Şenol 2007, 127-128, Fig. 41-46.
329
Clinkenbeard 1986, 354-355, 361, Fig. 6, no. 5.
330
Söz konusu yapıda ele geçen seramik buluntular için bkz: Işın 2008, 157−172; Dündar – Işın 2012.
331
Strabon Samos Adası’nın iyi şarap üretmediğinden bahseder bkz: Strabon XIV.1.15.
332
Grace 1971, 79; Monachov 2003, 25.
333
Samos amphoraları ilk kez I. B. Zeest tarafından tanımlanmış334, ardından da V. Grace tarafından tipolojileri oluşturulmuştur335. P. Dupont ise, V. Grace’nin elde ettiği sonuçlar doğrultusunda bu tipolojileri geliştirilmiştir.336 Samos amphoraları bazı çalışmalarda ise, özellikle Arkaik Dönem’deki formlarının Miletos Amphoraları ile olan benzerliğinden dolayı “Samos-Miletos” amphoraları olarak da gruplandırılmışlardır337.
Samos amphoralarının hamurları V. Grace tarafından; genelde kırmızı ya da oldukça koyu kırmızı renkli, bazen kahverengimsi ya da grimsi çekirdekli olarak tanımlanmış, yüzey renginin devetüyü ya da sarımsı renkli olduğu belirtilmiştir. Mika’nın ise yüzeyde bile daima görülebildiği belirtilmiştir338. P. Dupont ise V. Grace’den farklı olarak, Samos amphoralarının değişken kil yapısına sahip olduğunu, hamurlarının mikalı ya da mikasız, renklerinin de açık kahverengiden turuncu-kahverengiye kadar değişebildiğini belirtmiştir339. I. K. Whitbread tarafından yapılan petrografik analizlerde ise, Samos amphoralarının açık kırmızı renkli (2.5 YR 6/6) bazen de kahverengimsi kırmızı renkli olduğu (2.5 YR 5/4) ve baskın bileşiminin ise gümüş mika olduğu belirtilmiştir340.
Samos amphoralarının formlarında özellikle İ.Ö. 6. yüzyıl sonu, 5. yüzyıl başlarından itibaren önemli değişimler gözlenmekte, Arkaik Dönem boyunca görülen kısa ve şişkin gövde formunun İ.Ö. 5. yüzyıl içinde uzayıp inceldiği görülmektedir. Klasik Dönem boyunca kullanılacak olan Samos amphoralarında badem ya da dipçik formlu ağız kenarı, kısa silindirik formlu boyun, uzayıp incelmiş ovoid gövde, dar ve sığ oyuklu kaide yaygın bir şekilde görülmektedir. Erken örneklere oranla uzamış olan oval kesitli kulpları ise ağız kenarının altından başlayarak omuzlara iner341. Bununla birlikte, yukarıda tanımlanan ve Samos’a atfedilen bu Klasik Dönem fomunun Samos haricinde, özellikle güney İonia’da farklı merkezlerde üretilmiş olduğu son yıllarda yapılan çalışmalarda ortaya konulmuştur. İ.Ö. 425 yıllarına tarihlenen Tektaş Burnu Batığı’nda, yukarıdaki tanımlara uyan ve bu yüzden “pseudo-Samos” olarak isimlendirilen amphoralar bulunmuştur. Boyunlarında görülen EPΥ
334
Zeest 1960, 70, Lev. 1-3.
335
V. Grace aynı zamanda Samos amphoralarını İ.Ö. 5. yüzyıla tarihlenen Samos sikkeleriyle de ilişkilendirmiştir bkz: Grace 1971, 52-95.
336
Cook – Dupont 2003, 164-169.
337
Lawall 1995, 176; Johnston 1990, 47. Klasik Dönem örnekleri için bkz: Carlson 2003, 590, Fig. 11.
338 Grace 1971, 72-73. 339 Cook – Dupont 2003, 165. 340 Whitbread 1995, 126. 341 Grace 1971, 76, Fig. 3.
kısaltmalı mühürleri, bu formun aynı zamanda Erythrai’de de üretilmiş olabileceğini göstermiştir342.
İ.Ö. 4. yüzyılla birlikte, Anadolu’nun tüm güneybatısında olduğu gibi, Samos’ta da mantar ağızlı forma sahip amphoraların üretildiği düşünülmektedir. V. Grace tarafından yapılan çalışmada, mantar formlu ağza sahip amphoraların kulplarında görülen mühürlerin Samos sikkelerinde de görülmesi bu ilişkinin kurulmasına olanak sağlasa da343, Samos Adası’nda Arkaik ve Klasik Dönemler’deki amphora üretimine ait somut kanıtlar henüz ele geçmemiştir344.
Tüketim merkezlerinde ele geçen amphoralara bakıldığında, Samos amphoralarının önemli bir bölümünün batı Anadolu ve batı Akdeniz’de ele geçtiği görülmektedir. P. Dupont tarafından yapılan çalışmada, Karadeniz’de ele geçen amphoraların yaklaşık %30’unun Khios, %25-30’unun Lesbos, %20-30’unun Klazomenai üretimi amphoralar olduğu belirtilirken, özellikle Sicilya ve Etruria’da ele geçen Arkaik Dönem amphoralarının ise yaklaşık %50-60’ının Miletos ve Samos kökenli amphoralar olduğuna dikkat çekilmiştir. P. Dupont, Miletos ve Samos örnekleri haricindeki İonia amphoralarının batı Akdeniz’de az ele geçmelerin nedeni olarak da bu üreticilerin Etrüsk şarapları ile rekabet edememelerine bağlar. Bununla birlikte, Miletos ve Samos kökenli amphoraların ise zeytinyağı taşıdığı için batı Akdeniz’de daha çok talep edilmiş olduklarını belirtir345.
Üretim yeri olarak atfedilen coğrafyada Miletos ya da olasılıkla Erythrai gibi farklı üretim merkezlerinin olması sonucu kesin bir merkeze atfedilemeyen yukarıda tanımladığımız ve Samos olarak isimlendirdiğimiz amphora grubu birçok araştırmada farklı isimlerde ve farklı şekillerde tipolojilere ayrılmıştır. M. Lawall, Atina Agorası buluntuları üzerinde yaptığı çalışmada, İ.Ö. 5. yüzyıl içine tarihlenen bu tipolojideki amphoraları Samos ve özellikle Miletos’u da içine alan peraiası ile ilişkilendirerek “Samos-Miletos” olarak genel bir şekilde sınıflandırmış ve bir öneri olarak da S/1, S/2 ve S/3 biçiminde alt gruplara ayırmıştır346. S. Monachov ise, Karadeniz buluntusu örnekler üzerinden yaptığı sınıflamaya göre Samos amphoralarını, arkaik (Tip I), klasik (Tip II) ve mantar ağızlı (Tip III) olarak üç ana tipe ve
342
Carlson 2003, 586, Fig. 5, alttaki, mühür için 588, Fig. 8.
343
Grace 1971, 78, Lev. 15, no. 13.
344
Şenol 2009, 106.
345
P. Dupont, “La Circulation Amphorique en mer Noire à L’Epoque archaïque. Spécificité et Problèmes”, bkz : Y. Garlan (Ed.), Production et commerce des amphores anciennes en Mer Moire. Colloque international organisé à Istanbul, 25-28 mai 1994. Aix en Provence (Paris 1999) 143-161.
346
bunların alt varyasyonlarına ayırmıştır347. Son yıllarda Y. Sezgin tarafından yapılan çalışmada da Arkaik Dönem Samos amphoraları dört farklı tipe ayrılmıştır348.
Patara’da bugüne kadar yapılan çalışmalarda tespit edilebilen beş adet Samos amphorasına ait parça ele geçmiştir. Örneklerin biri hariç tümü Tepecik Akropolisi’nde bulunan Bey Sarayı’ndan gelir. Dışa çekik, dış yüzü bombeli ağız kenarına ve ağızdan daralarak inen konik formlu kısa boyuna sahip SA.1-3 katalog numaralı örneklerin benzerleri birçok merkezde İ.Ö. 6. yüzyıla tarihlenen tabakalarda ele geçmiştir. Dışa açılan, başparmak kesitli, sığ oyuklu ve kesik konik formlu SA.4 katalog numaralı Samos amphorasına ait örnek ise Patara’da şimdiye dek bulunan tek dip parçasıdır. Y. Sezgin tarafından yapılan sınıflandırmaya göre Samos’un Arkaik Dönem’de üretmiş olduğu amphoralar içerisinde Tip. 2 içinde değerlendirebileceğimiz SA.1-4 katalog numaralı örneklerin benzerleri özellikle batı Akdeniz’deki merkezlerde sıklıkla ele geçmiştir. Cerveteri Banditaccia Nekropolisi’nde bulunan tam bir örnek konteksti aracılığıyla İ.Ö. 600-580 yıllarına, Montalo di Castro’daki tam bir örnek ise yine konteksti aracılığıyla İ.Ö. 590-560 yıllarına tarihlendirilmiştir349. Málaga’da, Buenavista Sarayı’nda bulunan bir dip parçası350 ile Gravisca’da bulunan bir ağız/boyun parçası İ.Ö. 600-550 yıllarına351, Pithekusai’de bulunan örnekler Arkaik Dönem içlerine tarihlenmiş352, Toskanos’da C evi alanında bulunan bir ağız/boyun parçası İ.Ö. 620 yılı sonrasına tarihlenen tabaka V’de ele geçmiştir353. Salamis’de bulunan bir ağız/boyun parçası İ.Ö. 600-550 yıllarına tarihlendirilmiştir354. Kommos’da bulunan bir örnek Arkaik Q yapısında355, Aegina’daki örnek ise Aphaia tapınağının teras dolgusu buluntuları arasında yer alır356.
SA.5 katalog numaralı altı hafif oyuk plastik tutamak formlu dip parçası ise gösterdiği form özellikleriyle yukarıda değinilen Arkaik Dönem Samos örneklerinden farklılaşır. İ.Ö. 5. yüzyıla tarihlenen benzer dip formuna sahip örneklerin yapılan analizler sonucunda hem Samos hem de Miletos ile yakın ilişkili olduğu tespit edilmiştir357. Tek bir merkezden çok
347 Monachov 2003, 26-28. 348 Sezgin 2009, 295-310. 349 Rizzo 1990, 80-84, 122-126, Fig. 353-355. 350
Garcia et al. 2000, 193-194, 201, Fig. 11, P.B. MA.98.21/23/7.
351
Slaska 1973, 224, Lev. 95, Fig. 5.
352
Sandro 1986, 69-72, Lev. 14, sg 174.
353
Docter 2000, 70, Fig. 8f.
354
Calvet – Yon 1977, 19, Lev. 11, no. 115.
355
Johnston 1993, 366, Fig. 9, B-C.
356
Johnston 1990, 49, Fig. 7, no. 107.
357
Dupont 1998, 204-208; Dupont 1983, 27-28; P. Dupont, “Naturwissenschaftliche Bestimmung der archaischen Keramik Milets”, Milet 1899-1980. Ergebnisse, Probleme und Perspektiven einer Ausgrabung Kolloquium Frankfurt am Main 1980, IstMitt Beiheft 31 (1986) 57-71.
farklı birkaç merkezde üretildiği düşünülen bu formdaki amphoralar farklı çalışmalarda farklı başlıklar altında sınıflandırılmıştır. M. Lawall, Atina Agorası malzemeleri üzerine gerçekleştirdiği çalışmasında bu amphoraları Samos-Miletos, P. Dupont ise Miletos başlığı altında ele alır358. D. N. Carlson tarafından yayınlanan Tektaş Burnu Batığı’nda bulunan benzer formdaki bir amphoranın ise üzerindeki kısaltma mühürden dolayı Erythrai ile ilişkilendirilebileceği belirtilmiştir359. Y. Sezgin, yaptığı çalışmada bu tipolojideki amphoraları İonia üretimi amphoralar olarak sınıflandırılmış ve Klazomenai Karantina Adası’nda gerçekleştirilen kazılarda ele geçen buluntulara dayanarak Klazomenaide de İon tipi amphoraların üretilmiş olabileceğine değinmiştir360.
V. Grace tarafından yapılan çalışmada Samos amphorası olarak sınıflandırılan SA.5 katalog numaralı örneğin Atina Agorası’nda bulunan bütün bir benzeri İ.Ö. 5. yüzyıl sonuna tarihlendirilmiştir361. S. Monachov ve N. Abrosimov tarafından Chersonesos Nekropolisi buluntularının değerlendirildiği çalışmada da benzer örnekler Samos ile ilişkilendirilerek İ.Ö. 5. yüzyıl ortalarına tarihlendirilmiştir362. Thasos Silen Kapısı’nda bulunan benzer bir dip formu da Samos ya da Miletos ile ilişkilendirilmiştir363.
Patara’da ele geçen amphoralar arasında sınırlı sayıda bulunan birkaç örnek, her ne kadar Samos ile kesin olarak ilişkilendirilmiş olmasa da, I. B. Zeest tarafından yapılan çalışmada364 Samos olarak sınıflandırılan grupla benzerlik gösterdiği için bu çalışmada “ZSa” olarak kısaltılmıştır. Günümüzde birçok çalışmada da benzer form özellikleri gösteren örnekler I. B. Zeest’in Samos amphoraları olarak sınıflandırılmıştır. Farklı ağız profillerine sahip olmalarının yanında, genelde dışa dönük ve ağıza doğru açılan boyunla paralel bir açılım gösteren ağız kenarına, kısa silindirik boyuna, en geniş yeri omuzlara yakın olan ve kaideye doğru hızla daralan küresel gövdeye sahip bu amphoraların kısa, geniş ve içi oyuk kaideleri bulunur. Karakteristik özelliklerinin başında, kulplar arasında ve boyun-omuz geçişinde görülen yivler bulunur365. I. B. Zeest tarafından yapılan çalışmadan günümüze kadar bu tipolojideki amphoraların üretim yeri konusunda farklı birçok merkez önerilse de, üretim
358
Cook – Dupont 2003, 177-178, Fig. 23.9g.
359
Carlson 2003, 586, Fig. 5, alttaki, mühür için 588, Fig. 8. Mühür ve amphora hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Carlson 2004, 86-89, 201, Fig. 61. Erythrai amphoraları hakkında kapsamlı bilgi için bkz: P. Dupont, “Erythraea 1 ère partie. Les amphores Samiennes et Protothasiennes de Zeest: La piste Nord-Ionienne”, bkz: Kassab-Tezgör – Inaishvili 2010, 39-43; V. Lungu, “2 ème partie. Les amphores Hellénistiques d’Erythrees”, bkz: Kassab- Tezgör – Inaishvili 2010, 44-53.
360
Sezgin 2009, 437 vdd. özellikle 442.
361
Grace 1971, 76, Fig. 3, no. 3.
362
Monachov – Abrosimov 1993, 122, Lev. 1, no. 3.
363
Grandjean 1992, 554-555, Fig. 6, no. 41.
364
Zeest 1960, 70, Lev. I.3.
365
yerlerine ilişkin kesin sonuçlara varılamamıştır. Ancak, Klazomenai, Erythrai ve Khios’un da içinde bulunduğu kuzey İonia Bölgesi’nde üretilmiş oldukları yolundaki görüşler ağırlık kazanmıştır366.
ZSa.1 katalog numaralı düz ve geniş oturma düzlemine sahip, içi oyuk düğme formlu dip/kaide, Y. Sezgin tarafından yapılan sınıflamaya göre “ZSam1” grubuna girmektedir. Benzer bütün bir örnek Atina Agorası’nda Geç Arkaik Dönem’e tarihlenen bir kuyu içerisinde bulunmuştur367. Dışa taşkın dipçik formunda ağız kenarına sahip ZSa.2 ile içi sığ oyuklu, geniş düğme formlu ve dış yüzü profilli ZSa.3 katalog numaralı dip parçalarını Y. Sezgin’in “ZSam.3” grubu içine yerleştirmek mümkündür368. Benzer form özelliklerini gösteren I. B. Zeest’in Samos amphoraları ise P. Dupont tarafından “pithoid variant” olarak isimlendirilmiştir369. Zsa.2-3 ile benzer Olbia buluntusu örnekler İ.Ö. 550-500 yıllarına370, Klazomenai MGT sektöründe bulunan örnekler ise İ.Ö. 520-510 yılları arasına tarihlendirilmiştir371. Üretim yeri tam olarak belirlenemeyen, ancak yapılan çalışmalar sonucunda Ege kökenli olduğu düşünülen Patara buluntusu I. B. Zeest’in Samos amphoralarını benzer paraleller bağlamında İ.Ö. 525-500 yıllarına tarihlendirmek mümkündür.