SAKIZ’DAN PAYİTAHT’A RUM BİR SARRAF: SAKIZLI DİMİTRİ

3.2.1. Hayatı

I. Abdülhamid’in kız kardeşi Büyük Esma Sultan (1726-1788)’ın

sarrafı olarak kayıtlara geçen Dimitri

, Sakız asıllı

, Ortodoks Rum

bir sarraftır. Kaynaklar, Dimitri’nin ne zaman doğduğuyla ilgili bilgi vermez ve onun yaşamının ilk dönemleri hakkında da suskundur. Ancak çocukluk dönemi ile gençlik yıllarının en azından bir kısmını Sakız’da geçirmiş olması olasıdır. Yine de bu bir varsayımdır.

Dimitrios Skanavis (Δημήτριος Σκαναβής)

olarak literatüre geçmiş olan Dimitri, Sakız’da ipek ticaretiyle ilgilenen Skanavi ailesinden gelmektedir.

Onun babasının adı Hacı

Kostantin’dir

. Tüccar olan

Hacı Kostantin’in oğlunun katli esnasında

769 Esma Sultan hakkında bkz.: Mehmed Süreyya, Sicil-i Osmani, c. 1, s. 12; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, TTK, Ankara 1985, s. 90-91; Özlem Başarır, Osmanlı Hanedan Kızları ve Gelirleri (XVIII. Yüzyıl ve XIX. Yüzyılın İlk Çeyreği), Kriter Yay., İstanbul 2018, s. 27-28; Eylül Aykan, III. Ahmed’in Kızı Büyük Esma Sultan (1726-1788), Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir 2019.

770 Osmanlı kroniklerinde Dimitri, Esma Sultan’ın vefatıyla birlikte yer almıştır ve onun sarrafı olarak zikredilmektedir. Bkz.: Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi..., s. 300; Rûzmerre..., v. 27b; Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, c. 4, s. 91-92. T. Blancard’a göre de o Esma Sultan’ın bankacısıdır. Bkz.: T.

Blancard, Les Mavroyéni…, s. 101.

771 T. Blancard’a göre Dimitri Sakız doğumludur. Zaten arşiv belgelerinde de Dimitri’nin Sakızlı olduğu sıklıkla vurgulanmakta ve o, “Sakızlı Dimitri” olarak belgelerde geçmektedir. Bkz.: T. Blancard, Les Mavroyéni…, s. 101; MAD.d. 9743, s. 8, 9, 10 vd.

772 C. K. Neumann, “Birey Olmanın Alameti...”, s. 18; O. Jamgoçyan, Osmanlı İmparatorluğu'nda Sarraflık..., s. 86-87, 182. Jamgoçyan, Dimitri’nin kardeşinin Ortodoks Rum olduğunu belirtir. Bkz.: O.

Jamgoçyan, a.g.e., s. 56.

773 Konstantinos Amantos, “∆ηµήτριος Σκαναβῆς (1788)”, Επιστηµονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστηµίου Αθηνών 2/6, 1955-1956, s. 147. Ayrıca bkz.: A. Mustak, "Death of a Banker...", s. 1; O. Jamgoçyan, a.g.e., s. 182. T. Blancard ise “Demetrius Scanavi” olarak vermektedir. Bkz.: T. Blancard, Les Mavroyéni…, s. 101.

774 K. Amantos, “∆ηµήτριος Σκαναβῆς (1788)”, s. 147.

775 Hacı unvanı, hac görevini yerine getiren gerek Müslüman gerekse diğer dinlerden kişilerin kullandığı bir unvan olmakla birlikte, aynı zamanda kişinin sosyal konumunu da gösteren bir saygınlık ve prestij unvanıdır. Hacı unvanıyla ilgili bkz.: M. Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri..., c. I, s. 695-698. Bu unvana sahip tüccarların sosyal konumları hakkında geniş bilgi için bkz.: Evguenia Davidova, Balkan Transitions to Modernity and Nation-States Through the Eyes of Three Generations of Merchants (1780-1890s), Brill, Leiden-Boston 2013, s. 132-139.

776 Arşiv belgelerinde Dimitri ve kardeşleri “veled-i Kostantin” ya da “Acı (Hacı) Kostantin oğlu” şeklinde geçmektedir. Bkz.: AE.SABH.I. 83/5710; C.ML. 226/9413. Ancak bir belgede Dimitri’nin kardeşinden bahsedilirken baba adı Dimitri (Nikola veled-i Dimitri) olarak kaydedilmiştir. Bkz.: MAD.d. 9743, s. 91.

Ayrıca bkz.: K. Amantos, “∆ηµήτριος Σκαναβῆς (1788)”, s. 147.

777 K. Amantos, a.g.m., s. 147, 149.

187

yaşayıp yaşamadığı bilinmemektedir. Buna karşılık annesi Zanilo hayattadır ve kendisi Sakız’da ikamet etmektedir.

Kaynaklar, ailesi konusunda, Bedros’la karşılaştırıldığında, Dimitri’ye daha cömert davranmaktadır. Çünkü anne ve babası dışında Dimitri’nin kardeşleri ve diğer akrabaları hakkında da bilgi sunarlar. Bu minvalde; Dimitri’nin, kendisiyle aynı akıbete uğrayan Cani

ile donanma-yı hümayun tercümanı olan ve kardeşlerinin katlinden sonra hayatını kaybeden Nikola adında iki erkek kardeşi

vardır. Erkek kardeşleri haricinde, biri Despino olmak üzere 6 kız kardeşi bulunmaktadır.

Kardeşlerinin eşleri, yeğenleri ve öteki akrabaları ise şöyledir: Erkiri (kardeşi Cani’nin eşi)

, Erkiri (kardeşi Nikola’nın eşi)

, Dimitri (kız kardeşi Despino’nun eşi ve yeğeni Manol’un babası)

, Hacı Corci

778 C.ML. 226/9413; D.BŞM.MHF. 82-14, 88-10; C. K. Neumann, “Birey Olmanın Alameti...”, s. 23.

779 D.BŞM.MHF. 82/14. Cani, modern literatürde Zannis olarak da zikredilmektedir. Bkz.: A. Mustak,

"Death of a Banker…", s. 6. Jamgoçyan, dönemin Fransa sefiri Jouivin’in mektubundan yola çıkarak, Dimitri’nin kardeşi Skanavi Capsaloni’den bahseder ve onun Sadrazam Mehmed Paşa’nın bezirganbaşısı ve sarrafbaşısı olduğunu belirtir. Dipnotta verdiği bilgi ise şöyledir: “Sakızlı Rumların İstanbul’da nam salmış Scanavi Capsaloni adında bir tüccarları vardı; bu zat Saray’a yanaştı ve padişahın kız kardeşi olan ve Sakız’ın imtiyazını elinde bulunduran bir sultanın bezirganbaşısı oldu. Latinlerin başına gelen kötülüklerin müsebbibi olan kişi budur.” Bkz.: O. Jamgoçyan, Osmanlı İmparatorluğu'nda Sarraflık..., s.

86. Aslında Jamgoçyan’ın aktardığı “padişahın kız kardeşi olan ve Sakız’ın imtiyazını elinde bulunduran bir sultanın bezirganbaşısı oldu” bilgisi doğrudan Dimitri’yi tanımlamaktadır.

780 C.ML. 226/9413; MAD.d. 9743, s. 91. Kayıtlarda geçtiği şekliyle Acı (Hacı) Nikola, MAD.d. 9743, s.

91’de yer alan 10 Mayıs 1789 (13 Ş 1203) tarihli belgede donanma-yı hümayun tercümanı olarak zikredilirken hayatta olmalıdır. Ancak kendisi çok kısa bir süre sonra ölmüştür. Çünkü 30 Ekim 1789 (10 S. 1204) ve 27 Mart 1790 (11 B 1204) tarihli iki kayıtta, kendisinin mukaddemen mürd olduğu yazılıdır.

Bkz.: MAD.d. 9743, s. 266; MAD.d. 9719, s. 140. Dimitri’nin erkek kardeşleriyle ilgili ayrıca bkz.: K.

Amantos, “∆ηµήτριος Σκαναβῆς (1788)”, s. 147.

781 Belgelerde sadece Despino’nun adı geçmektedir. Diğer 5 kardeşin kimlikleri net değildir. Dimitri’nin 6 kız kardeşi olduğu sonucuna, Despino ve Despino’nun eşi Dimitri dışında, Hacı Corci Mozele, İstimati Mona, Pandeli Froki, Mike Karali ve Lesto olmak üzere 5 enişte ismi daha sayılmış olması dolayısıyla varılmıştır. Bkz.: C.ML. 112/4955, 226/9413; D.BŞM.MHF. 80/48, 85/55.

782 HAT 1412/57564; D.BŞM.MHF. 89/17. Belgelerde Cani ve Erkiri’nin 7 çocuğu olduğu yazılıdır.

Bunlardan ikisi kızdır. Bununla birlikte sadece küçük kızı Zanilo ile büyük kızı Danilo ve oğlu Kostantin’in isimleri tespit edilebilmektedir. Bkz.: MAD.d. 9719, s. 145, 146; MAD.d. 9743, s. 62, 74, 166, 356;

D.BŞM.MHF. 82/14.

783 MAD.d. 9719, s. 140. İki kardeşin eşlerinin isimlerinin birbirine benzemesi ilginçtir. Ayrıca Dimitri’nin kızının ismi de Erkiri’dir. İsim benzerliği bunlarla sınırlı değildir. Dimitri’nin kardeşi Cani ile kendi oğlu Cani’nin yanı sıra, Dimitri’ni eniştesi Pandeli Froki ve kız kardeşinin kızının eşi Pandeli Froki, eniştesi İstimati ve damadı İstamadi (Estamadi), kendi kızı Tarsınca ve torunu Tarsınca ile Nikola’nın oğlu Kostantin ve Cani’nin oğlu Kostantin’in isimlerinde de vardır. Bu benzerliklerin neden kaynaklandığı konusunda kesin bir şey söylemek zordur. Ancak arşiv belgelerinde bu şekilde geçmektedir. Dolayısıyla burada da belgelerde geçtikleri şekilde verilmiştir.

784 D.BŞM.MHF. 85/55.

188

Mozele (eniştesi, ortağı)

, İstimati Mona (eniştesi)

, Pandeli (Pandeleri, Pande) Froki (eniştesi)

, Mike Karali (eniştesi, ortağı)

, Lesto (eniştesi ve yeğeni Yorgaki’nin babası)

, Kostantin (kardeşi Nikola’nın oğlu, yeğeni ve ortağı)

, Yorgaki (Lesto ve kız kardeşinin oğlu, yeğeni ve ortağı)

, Manol (yeğeni, kız kardeşi Despino’nun oğlu)

, Zanilo (yeğeni, kardeşi Cani’nin küçük kızı)

, Danilo (yeğeni, kardeşi Cani’nin büyük kızı)

, Kostantin (yeğeni, kardeşi Cani’nin oğlu)

, Batona (Bato, Paloya) (kardeşi Nikola’nın oğlu ve yeğeni Kostantin’in eşi)

, Pandeli (Bande, Pande) Froki (Kroki) (kız kardeşinin kızının eşi)

, İstirati Venle (Venyele) veled-i Pavli (Cani’nin damadı))

, İskerletoğlu Yani (Cani’nin kaynı)

, Marolene (Cani’nin kaynı İskerletoğlu Yani’nin eşi)

, Pavli (Pavlo) Mavrokordato

(Cani’nin damadı İstirati Venle’nin babası)

,

785 Hacı Corci Mozele, Dimitri ve Cani ile ortak olarak zikredilmektedir. Ancak kendisi onların katlinden on beş sene önce fesh-i şirket ettiklerini beyan etmiştir. Bkz.: C.ML. 226/9413; D.BŞM.MHF. 80/48.

786 Bazergan olan İstimati, Sakız ahalisindendir. Bkz.: C.ML. 226/9413; D.BŞM.MHF. 80/48, 12924.

787 D.BŞM.MHF. 80/48.

788 Mike Karali, Sakız ahalisinden olup, İsveç elçisi mahiyetinde “bâ berât-ı âlî tercümân” olarak hizmet vermektedir. Dimitri ve Cani’nin katlinin ardından onun da haneleri mühürlenmiştir. Dimitri ve Cani ile ortak oldukları zikredilse de, kendisi bu ortaklığı onların katlinden dokuz sene önce bitirdiğini beyan etmiştir. İsveç elçisi de yazdığı takrirde onu korumak istemiş ve İsveç beratlısı olan Mike Karali’nin Dimitri ile “şerîk veyâhud karzen ve emâneten zimmetlerinde mâli” olmadığını beyan ederek, İsveç ve Osmanlı arasındaki dostluğa zarar gelmemesi için, menzilinin Mike Karali’ye iadesini talep etmiştir. Bkz.:

D.BŞM.MHF. 80/48; MAD.d. 9719, s. 138; MAD.d. 9743, s. 38.

789 C.ML. 112/4955; D.BŞM.MHF. 80/48.

790 HAT. 19/849; MAD.d. 9743, s. 40. Amcaları Dimitri ve Cani’nin katliyle firar eden Kostantin MAD.d. 9743’ün içerisinde hem karındaşı oğlu hem de karındaş olarak geçmektedir. Muhtemelen bu katiplerin yazımından kaynaklı bir hata olsa gerektir. Bkz.: MAD.d. 9743, s. 91, 93, 94, 108. Batona ile evli olan Kostantin 9 çocuğa sahiptir. Ancak bunların kimlikleri hakkında bir bilgi yoktur. Bkz.: MAD.d. 9743, s. 125, 139.

791 C.ML. 226/9413; MAD.d. 9743, s. 48.

792 D.BŞM.MHF. 85/55.

793 D.BŞM.MHF. 82/14; MAD.d. 9719, s. 146.

794 MAD.d. 9719, s. 145.

795 D.BŞM.MHF. 87/106; MAD.d. 9743, s. 74.

796 D.BŞM.MHF. 82/14; MAD.d. 9743, s. 67, 125, 139.

797 C.ML. 226/9413; MAD.d. 9743, s. 48.

798 İstirati, İsveç tercümanı Pavli’nin oğlu olarak belgelerde zikredilmekte ve firari olarak kayıtlarda geçmektedir. Bkz.: C.ML. 226/9413; D.BŞM.MHF. 80/48; MAD.d. 9743, s. 38.

799 C.ML. 226/9413; D.BŞM.MHF. 80/48.

800 MAD.d. 9743, s. 94, 119.

801 Sakızlı olan Mavrokordatolar, imparatorluğa hizmet etmiş önemli Fenerli Rum ailelerinin başında gelmektedir. Bu aile ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Alexandre A. C. Stourdza, L'Europe Orientale et le Rôle Historique des Mavrocordato, 1660-1830, Plon-Nourrit et Cie, Paris 1913; E. R. Rangabé, Livre d'or de la noblesse phanariote…, s. 71-79; Z. Sözen, Fenerli Beyler…, s. 55-86.

802 Bazergan olan Pavli, İsveç tercümanıdır ve Sakız’da ikamet etmektedir. Dimitri’nin katlinin ardından onun da menzili mühürlenmiştir. İsveç elçisi, Mike Karali’yi savunduğu gibi, Pavli’nin de kendi devletleri